بَرشَلونَه یا بارسلون ، به اسپانیایی بارسلونا ، شهر کهن بارسینو در شبه جزیرة ایبری (مقایسه کنید با روسینو که نام روسیون( در جنوب فرانسه در مرز اسپانیا )از آن گرفته شده است.). در ضمن ، این نام نسبتی با هامیکار بارکا ندارد. بارسلون ، که زمانی مسکن لیتیانها بود، بتدریج به جای تاراکو ـ تاراگونا ، که در جنوب غربی آن قرار داشت ، کُرسی اسپانیای شمال شرقی روم (هیسپانیا ـ تاراکوننسیس ) شد. از آثار ادریسی و بکری که ابن عبدالمنعم حِمْیَری گردآوری کرده ، بروشنی برمی آید که بارسلون در آن روزگار شهر بزرگی بوده است . گرداگرد شهر حصاری مستحکم قرارداشته ، و بندر آن پرصخره و صعب الوصول بوده است ؛ و تنها ملوانانی که با آبراههای آن آشنایی داشته اند می توانسته اند کشتی خود را به ساحل برسانند. «سلطانِ اَفرنجه » در بارسلون ، که پایتخت مملکتش بود، اقامت داشت و در مسافرت یا هجومهای دریایی خود از کشتیهای توپدار استفاده می کرد. افرنجها (کاتالانها ) چنان خوی پرخاشجویی داشته اند که آنان را به کارهای متهورانه وامی داشته است . در بارسلون مقدار فراوانی گندم و سایر غلات و نیز مقدار بسیار زیادی عسل تولید می شد. تعداد سکنة یهودی و مسیحی این شهر برابر بود. در 96ـ 98/ 714ـ716، بارسلون به دست عبدالعزیزبن موسی بن نُصَیْر، به تصرّف مسلمانان درآمد. نام عربی این شهر بَرشنونه است که از شکل لاتینی متأخر بارسینونا گرفته شده است (پیشتر اوروسیوس ، از بارسیلونا، جغرافیدان راونا بارسلونا، سخن گفته است رجوع کنید به هوبنر، در پاولی ، ذیل ماده )، اما هنوز هم عموماً عربها آن را برشلونه می خوانند، که بارسلونا یا بارسلون کنونی از آن گرفته شده است .

نام بَرجَلونَه که پیشتر بر این شهر اطلاق می شده امروزه بندرت به کار می رود. این نام در اصل از البَرجَلونی ، یعنی عنوانی که نویسندگان عرب متأخر غالباً بر سلطان آراگون و کاتالونیا اطلاق می کرده اند، اخذ شده است ( رجوع کنید به > مجلة آسیایی < ، ج 2، (1907)، ص 279، به بعد).

در 185/801، لوئی ، پسر شارلمانی و سلطان آکیتن ، بارسلون را فتح کرد، و این شهر از آن به بعد کرسی سرزمینهای مرزی امپراتوری فرانکها در اسپانیا، و از 275/888 به بعد کرسی سرزمینهای کُنتها یا مارکیهای مستقل بارسلون یا کاتالونیا شد. در 242/856 مسلمانان برای مدتی کوتاه بارسلون را تصرّف کردند (ابن عذاری ، ج 2، ص 95ـ96). در 375/985 با یورش منصور کبیر ( منصوربن ابی عامر، متوفی 393/ 1002 ) دوباره به دست مسلمانان افتاد (دُزی ، ج 2، ص 238ـ239) ولی در 377/ 987، کنت بورل اول آن را بازپس گرفت . در 450/1058 به فرمان علی بن مجاهد عامری ، سلطان مسلمان دانیه ، حوزه های اسقفی مستعربون ( جزایر ) بالئار ( به عربی الجزایر الشرقیه ) ، نظیر حوزه های اسقفی مستعربون دانیه و اوریولا ، تحت نظارت حوزة سراسقفی بارسلون درآمدند (سیمونه ، ج 13، ص 651ـ654؛ کامپانر ، ص 82ـ84). در 531/1137 این سرزمین بار دیگر با مملکت آراگون متحد شد.

---

منابع :
(1) ابن عذاری ، البیان المغرب فی اخبارالاندلس والمغرب ، چاپ کولن و برووانسال ، بیروت 1400/1980؛
(2) احمدبن محمد مقری ، نفح الطیب فی غصن الاندلس الرطیب ، لیدن 1855ـ1861؛
(3) یاقوت حموی ، مراصدالاطلاع علی اسماءالامکنة والبقاع ، لیدن 1859؛


(4) Bofarull, Los Condes de Barcelona vindicados , Barcelona 1836;
(5) Campaner, Bosquejo histئrico de la dominacion islamita en las islas Baleares , Palma 1888;
(6) R. Dozy, Histoire des musulmans d'Espagne ,ed.Lإvi-Provenµal;
(7) E. Lإvi-Provenµal, Histoire de l'Espagne musulmane , Leiden- Paris 1950-1953, I &. II, passim;
(8) idem, La Peninsule Ibإrique , 53;
(9) Madoz, Diccionario geogr. estad. hist. III , 582 ff.;
(10) August Friedrich von Pauly, Paulys Real- Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschalt, ed G. Wissowa, W.Kroll,and K.Mittelhaus,Stuttgart 1894- 1970, Munich 1973-1974;
(11) Simonet, Historia de lose Mozarabes de Espana-Memoria de la Real Academia de la Historia , vol. XIII, Madrid 1905.

/ س . ف . زیبولد ( ا.ه . میراندا ) ( د. اسلام ) /

تکمله . در 157/774، در دورة امویان اسپانیا، سلیمان بن یَقْظانِ کلبی ، فرمانروای برشلونه ، به همراه حسین بن یحیی انصاری ، فرمانروای ساراگوسا (سَرَقُسطَه )، در مخالفت با عبدالرحمان اول معروف به عبدالرحمان داخل ، امیراندلس ، قیام کردند (عنان ، ج 1، ص 181). در 161/777،میان سران عرب در شمال شرقی اسپانیا، به رهبری فرمانروای برشلونه ، پیمانی بسته شد که شارلمانی ، امیر فرانکها، رابر ضد عبدالرحمان داخل تحریک کنند (حِتی ، ص 650).در 172/ 788، مَطْروُح بن سلیمان بن یقظان در برشلونه قیام کرد و مردم بسیاری به او پیوستند و ساراگوسا و اوئسکا (وَشْقَه ) را گرفت (ابن اثیر، ج 6، ص 118؛
ابن خلدون ،ج 4، ص 150).

در جریان فتح بارسلون توسط لویی ( رجوع کنید به سطور پیشین ) بخشی از این سپاه به فرماندهی فرمانروای جَرُونده به محاصرة برشلونه رفت و بخش دیگر سپاه به فرماندهی گیوم ، کنت تُولُوز، در جنوب غربی برشلونه اردو زد تا راه هرگونه کمک رسانی رابه شهر ببندد. فرمانده برشلونه ، سَعْدُون الرُّعَینی ، سخت درتنگنا افتاد. پس از کشته شدن هزاران تن ، قسمتهایی از باروی برشلونه فروریخت و شهر پس از هفت ماه محاصره تسلیم فرانکها شد. مسلمانان با از دست دادن برشلونه استوارترین مرزهای خود را در شمال شرقی اسپانیا از دست دادند (عنان ، ج 1، ص 251ـ252).

در 195/810 عبدالله بَلَنْسی ، سردار حکم بن هشام به برشلونه حمله کرد و دشمن را شکست داد (همان ، ج 1، ص 258). در 212/828 عبدالرحمان دوم (حک : 206ـ 238) سپاهی به فرماندهی حاجب خود عبدالکریم به برشلونه فرستاد که از دروازه ها عبور کردند و به سرزمین کاتالانها وارد شدند (ابن اثیر، ج 6، ص 408؛
مقری ، ج 1، ص 346). در 242/856، محمد پسر عبدالرحمان دوم ، امیر اندلس ، سپاهی به برشلونه فرستاد و قلعة استواری از قلعه های بزرگ برشلونه گشوده شد و شهر برای مدتی کوتاه به دست مسلمانان افتاد (ابن اثیر، ج 7، ص 81ـ82؛
مقری ، ج 1، ص 350).

تا 375/985، مسلمانان بارها برای تصرف برشلونه لشکرکشی کردند، اما هیچگاه شهر به دست آنان نیفتاد (ابن عذاری ، ج 2، ص 149؛
مقری ، ج 1، ص 383). در 375 منصوربن ابی عامر شهر را تصرف کرد اما در اواخر 377/987، سپاهی از فرانکها (فرانسویان ) به یاری چند کشتی به برشلونه حمله کرد و شهر را، که تازه به دست مسلمانان افتاده بود، بار دیگر تصرف کرد. روایات اسلامی از این نبرد سخن گفته ولی به شکست مسلمانان اشاره نکرده اند. این جنگ را غَزاةُالبیاضْ نامیده اند و تاریخ وقوع آن را 379/989 ضبط کرده اند (عنان ، ج 1، ص 540). در 393/1003 عبدالملک المظفر بالله (فرزند منصوربن ابی عامر) قلعة مُمَقْصَر در مرز برشلونه را با جنگ گشود و مسلمانان را در آنجا سکونت داد. او همچنین غلامش واضح را با گروهی از سپاه (پیاده ) به قلعة مِدْنیش که نزدیک به قلعة ممقصر بود فرستاد و آنجا را نیز فتح کرد. حاجب عبدالملک و سپاهش ( نماز ) عید فطر را در حوالی برشلونه برگزار کردند (ابن عذاری ، ج 3، ص 4 ـ 8 ؛
عبدالحلیم ، ص 261ـ 262؛
ابن خطیب ، ص 87 که با اندک تفاوت این واقعه را شرح داده است ). از اوایل قرن پنجم /یازدهم ، برشلونه زیر نفوذ خاندان برنگار قرار گرفت . مرجوع کنید به سس این خاندان ، کنت رمون برنگار بزرگ ، از 427/1035 تا 469/1076 بر آن شهر حکومت کرد. امرای برشلونه در این هنگام همان نقش شاهان مسیحی دیگر را در یاری رساندن به امرای مسلمان ، خواه بر ضد مسلمانان دیگر (ملوک الطوایف ) یا بر ضد مسیحیان ، بازی می کردند (همان ، ج 2، ص 415ـ416). در 474/1081 وقتی میان دو فرزند مقتدربن هُود (امیر ساراگوسا)، مرجوع کنید به تمن و مُنذِر، اختلاف افتاد، منذر از پادشاه آراگون و کنت برشلونه یاری خواست (همان ، ج 2، ص 237). در 490/1088، مستعین ، امیر بنی هود، به برنگار روی آورد و در حمله به بِلَنْسِیه از او یاری خواست (همان ، ج 2، ص 240).

در 504/1111، مرابطون چند بار به اراضی حکومت نشین برشلونه تاختند و آن منطقة بزرگ را تسخیر کردند (عنان ،ج 3، ص 83 ـ 84). در 508/1114، ابن الحاج ، فرمانده سپاه مرابطون ، با سپاه خود از ساراگوسا بیرون آمد و با سپاه محمدبن عایشه که در لارده به او پیوست به سوی مشرق و سرزمینهای امارت برشلونه پیش رفتند. ابن الحاج در راه برشلونه کشته شد و مسلمانان پراکنده شدند. سپس ابوبکربن ابراهیم بن تافُلُوت ، فرمانروای مورثیا (مُرسِیَه )، به برشلونه تاخت و شهر رابیست روز محاصره کرد. در جنگ سختی که درگرفت بسیاری از مسیحیان کشته شدند (همان ، ج 3، ص 69).

---

منابع :
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ

(12) 1966؛
ابن خطیب ، تاریخ اسبانیة الاسلامیة ، او، اعلام الاعلام

(13) فی من بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام ، چاپ لوی پروونسال ، بیروت 1956؛
ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون المسمی کتاب العبر

(14) و دیوان المبتدا والخبر ، بیروت 1413/1993؛
ابن عذاری ، البیان المغرب فی اخبارالاندلس والمغرب ، چاپ کولن و پرووانسال ،

(15) بیروت 1400/1980؛
فیلیپ خوری حِتی ، تاریخ عرب ، ترجمه

(16) ابوالقاسم پاینده ، تهران 1366 ش ؛
(17) رجب محمد عبدالحلیم ، العلاقات بین الاندلس الاسلامیة و اسبانیا النصرانیة فی عصر بنی امیه و ملوک الطوائف ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(18) محمدعبدالله عنان ، تاریخ دولت اسلامی در اندلس ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1366ـ 1371 ش ؛
(19) احمدبن محمد مقری ، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب ، بیروت 1388/1968؛


(20) The Times atlas of the word, London 1985, 74.

/ حسین قرچانلو /