بَرْسْخان ، یا بَرْسغان ، محلی در آسیای مرکزی ، در کرانه های جنوبی دریاچة ایسیق گول ، در منطقه ای به نام سِمیرِچ یا یِتی سو (سرزمین هفت رود) ، که اکنون در جمهوری قرقیزستان قرار گرفته است . در منابع قدیم اسلامی ظاهراً این نام به طایفه ای از ترکان نیز که در حوالی آن محل می زیستند نیز اطلاق شده است . نویسندة کتاب حدودالعالم (ص 98، 116، 292ـ293، نقشة 5، ص 279) این برسخان علیا (یعنی دورترین ، در مقابل برسخان سفلی در ماوراءالنهر رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 1، ص 383ـ384) را شهر آبادی وصف می کند که رئیس (دهقان ) آن از ایل قَرْلُق بوده ولی ساکنان آن ترجیح می دادند از تُغُرْ ـ اُغُز تبعیت کنند. وی همچنین از رودی به نام رود برسخان یاد می کند که احتمالاً همان رود چو است که از ایسیق گول منشعب می شود. محمود کاشغری چندین بار از این محل با املای «برسغان » نام می برد و موضع آن را در قلمرو ایل چِگِل یاد می کند و می گوید که نام آن برگرفته از نام یکی از پسران افراسیاب ، قهرمان اسطوره ای ، است (ج 1، ص 392ـ393، ج 3، ص 135، 417ـ418 و جاهای متعدد؛
گردیزی ، ص 265ـ266، در بخش مربوط به برسخان نیز افسانه ای دربارة منشأ برسخان از زمان فتوحات نیمه افسانه ای اسکندر نقل می کند؛
نیز رجوع کنید به بارتولد، ج 3، ص 181).

قسمتی از شهرت تاریخی برسخان ازینروست که سبکتکین ، مرجوع کنید به سس سلسلة غزنوی در مشرق افغانستان ، از این ناحیه برخاسته بود. بنابر مندرجات پندنامة منسوب به سبکتکین که مورخ متأخر، محمد شبانکاره ای نقل کرده است ، سبکتکین در زد و خوردهای قبیله ای به اسارت گرفته شده و در برسخان به عنوان برده فروخته شده بود ( رجوع کنید به بازورث 1963، ص 39؛
همو، 1977، ص 134، 144). اتحادیة قبایل قَراخانی که در قرن پنجم پس از پیروزی سامانیان بر ماوراءالنهر مسلط شدند ظاهراً در مناطق قَرلُق و چگل تشکیل شده است . در اواسط قرن پنجم امیرزاده ای قراخانی به نام نیالتکین بر برسخان حکومت می کرد (بارتولد، ج 1، ص 89ـ90) ولی در اعصار بعد، در کتب تاریخ اشاره ای به برسخان دیده نمی شود.

---

منابع :
(1) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الاخبار ، چاپ عبدالحی حبیبی ، چاپ افست تهران 1347 ش ؛
(2) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، بیروت 1955ـ1957؛


(3) V.V. Barthold, Four studies on the history of Central Asia , tr. V.and T. Minorsky, Leiden 1962;
(4) C.E.Bosworth, The Ghaznavids: their empire in Afghanistan and Eastern Iran 944-1040 , Edinburgh 1963;
(5) idem, The later Ghaznavids, splendour and decay: the dynasty in Afghanistan and Northern India 1040-1186 , Edinburgh 1977;
(6) H ¤ udu ¦ d `al- a ¦ lam= The Regions of the world , tr. V.Minorsky, ed. C.E. Bosworth, Cambridge 1982;
(7) Mah ¤ mu ¦ d Ka ¦ s ¦ g ¦ ar ¦  , Divanد Lu § gat -it- Tدrk , tr. Besim Atalay, Ankara 1939- 1941.

/ بازورث ( ایرانیکا ) /