بَرْساوُش (نیز برشاوش / حامل رأس الغول: بَرَندة سر دیو) ، از صورتهای فلکی نیمکرة شمالی. این صورت در مجاورت ذات الکرسی و در کهکشان راه شیری قرار گرفته و به صورت مردی تصور شده است که «بر پای چپ ایستاده ، پای راست برداشته و دست راست بر بالای سر برده و به دست چپ سر غولی » دارد ( رجوع کنید به تصویر؛ صوفی ، ص 81، ترجمه ، ص 75؛ ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، ص 92).

برساوش (معرب پرسئوس ) در اسطوره های یونانی پسر زئوس (خدای خدایان ) است که برای نجات آنْدرومدا (امرأة المسلسله : زن به زنجیر کشیده ) به مِدوسا (عفریته ای که در مآخذ اسلامی با عنوان الغول از او یاد شده ) حمله می برد. مدوسا که به جای مو مار بر سر داشت و نگاه او دشمن را سنگ می کرد آندرومدا را به عنوان قربانی قیطس به بند کشیده بود. برساوش سپری چون آینه در مقابل مدوسا می گیرد و سر او را از تن جدا می کند و به سوی آندرومدا باز می گردد (آلن ، ص 329ـ330). اساس این اسطوره ، روایت بابلی بِل مردوک و اژدهای تیامات است (همان ، ص 31ـ32). ابوریحان بیرونی (همانجا) در شرح کوتاه خود در این باره گفته است که «... در بیابان مردمان را گمراه کند»، اما معلوم نیست که این مطلب را از چه مأخذی برگرفته است .

بطلمیوس (ص 352ـ353) در شرح این صورت ، 29 ستاره بر شمرده است که سه تای آنها بیرون از صورت قرار دارند. شرح صوفی (ص 81ـ88) نیز کم و بیش همان است . تنها تفاوت مهم این دو فهرست ، آن است که صوفی درخشندگی ستارة پنجم این صورت را که بطلمیوس از قدر چهارم دانسته از قدر پنجم آورده است . ابوریحان بیرونی در القانون المسعودی (ج 3، ص 1036ـ 1038) مقادیر مذکور در هر دو اثر یاد شده را در کنار یکدیگر آورده اما در التفهیم (ص 95ـ96) تنها به ذکر شمار ستارگان از هر قدر بر اساس روایت بطلمیوس بسنده کرده است .

صوفی بر آن است که اعراب برساوش را به صورت یاد شده نمی شناخته اند؛ به نوشتة او «عرب سطری را از کواکب که بگذرد به آن سحابی که برطرف دست راست است (ستارة اول برساوش )، و به کوکب دوم که بر مرفق (آرنج ) راست است و سیُّم که بر منکب (کتف ) راست است و هفتم که روشن است و بر پهلوی راست است ... با کواکب ذات الکرسی که بر پشت ناقه اند، تشبیه کرده اند به دستی کشیده از ثریا، و به این جهت آن کواکب روشن را که بر پشت ناقه اند کف خوانند و لطخه سحابی (سحابی کوچکی ) را که بر طرف دست برساوش است مِعصَم (مچ دست )... (ص 84ـ85، ترجمه ، ص 78ـ79). در نجوم جدید، صورت فلکی برساوش از چند جنبه اهمیت دارد که مهمترین آنها وجود رأس الغول ، دوازدهمین ستارة این صورت ، در فهرست بطلمیوس و صوفی است . رأس الغول ستارة متغیرِ گرفتی است که درخشندگی آن در هر 82ر68 ساعت در حدود 3ر1 قدر تغییر می کند ( > واژه نامة نجوم مک میلان < ، ص 7ـ8). شگفت آنکه در هیچ یک از منابع قدیم بدین تغییر شدید و سریع ، با آنکه با چشم غیرمسلح بسادگی حس می شود، اشاره نشده است . در این منابع این ستاره را از قدر دوم آورده اند. تغییر درخشندگی رأس الغول را نخستین بار در نیمة دوم سدة یازدهم / هفدهم (مونتاناری در 1672 و مارالدی در 1694) گزارش دادند (آلن ، ص 333) و سپس در 1196/1782 جان گودریک دورة تناوب تغییرات آن را بدقت تعیین کرد (حیدرزاده ، ص 27). اکنون معلوم شده است که رأس الغول مجموعه ای از سه ستاره است که به دور هم گردش می کنند و بیشترین مقدار تغییر درخشندگی در هنگام کسوف دو ستارة اصلی مجموعه (رأس الغول A و B ) در مدت 82ر68 ساعت رخ می دهد. ستارة سوم که بسیار دورتر از این دو همدم است ، در هر 680 روز تغییر ناچیزی در دورة تناوب کسوف پدید می آورد ( > واژه نامة نجوم مک میلان < ، ص 7).

در برساوش خوشة ستاره ای دوتایی وجود دارد که با چشم غیرمسلح مشاهده می شود؛
این خوشه ها در مجسطی (ص 352ـ 353) ستارة اول این صورت فلکی و زیرعنوان سحابی ، و در ترجمة صورالکواکب (ص 75) تحت عنوان «لطخه سحابی که به پارة میغ مانَد» آمده است ، و امروزه خوشه های (NGC 869) h و  (NGC 884) نامیده می شوند و از جوانترین خوشه های باز در کهکشان ما هستند. همچنین دربرساوش یکی از مهمترین بارشهای شهابی سالانه دیده می شود که بارش برساوشی نامیده می شود و در 21 مرداد به اوج می رسد و در آن تا هفتاد شهاب را در ساعت می توان دید.

در متون احکام نجوم دورة اسلامی رأس الغول از طبیعت مریخ و عطارد و گاه مریخ و زحل دانسته شده است که منحوس اند. برساوش نیز به دلیل دارا بودن رأس الغول منحوس شمرده شده است (قمی ، ص 49؛
شهمردان رازی ، ص 323).

---

منابع :
(1) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همایی ، تهران 1362 ش ؛
(2) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛
(3) توفیق حیدرزاده ، «این ستارة افسونگر تاریخ »، نجوم ، سال 1، ش 3 (آذر 1370)؛
(4) شهمردان رازی ، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة کتابخانة ملک ، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1368 ش ؛
(5) عبدالرحمان بن عمر صوفی ، کتاب صور الکواکب الثمانیة و الاربعین ، بیروت 1401/1981؛
(6) همان ، ترجمة نصیرالدین طوسی ، چاپ معزالدین مهدوی ، تهران 1351 ش ؛
(7) حسن بن علی قمی ، المدخل الی علم احکام النجوم ، چاپ جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1375 ش ؛


(8) Richard Hinckley Allen, Star names, their lore and meaning, NewYork 1963;
(9) MacMillan dictionary of astronomy, 2nd ed. by Valerie Illingworth, London 1985;
(10) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G. J. Toomer, London 1984.

/ توفیق حیدرزاده /

تصاویر این مدخل:
صورت فلكي برساوش منبع:عبدالرحمان بن عمرصوفي،كتاب صورالكواكب الثمانيه و الاربعين ،بيروت 1401/1981،تصوير 11