بَرْزَند ، دهستان و شهری تاریخی در استان اردبیل.

1) دهستان برزند. در بخش انگوتِ شهرستان گِرمی در استان اردبیل * ، و مشتمل است بر 49 آبادی که جمعیت آن در 1371 ش به حدود 662 ، 7 تن می رسید. هوای آن گرم و آب آن عمدتاً از چاه و چشمه است . کشت گندم و جو، دامداری و فرشبافی در آن رواج دارد. مرکز برزند (پایین برزند) ده قاسم کندی در ارتفاع 880 ، 1 متری در هجده کیلومتری شمال شرقی ده رضی (اَرشَق ) واقع است . این مرکز دارای مسجد و مدرسه است (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ج 8، ص 129). به نوشتة رزم آرا، دهستان برزند تابع اردبیل و مرکز آن قلعة برزند بود (ج 4، ص 87) که در 1355 ش تابع بخش گِرمی در شهرستان مغان شد. بنابر فهرست تقسیمات کشوری در 1366 ش ، به مرکزیت قاسم کندی در شهرستان مغان ، و در 1371 ش به نام پایین برزند، به مرکزیت قاسم کندی ، ضبط شده است . ویرانه های شهر قدیمی برزند در آبادی قلعة برزند در حدود دوازده کیلومتری مغرب شهر گرمی برجاست . ظاهراً قلعة برزند که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه تعمیر شده بود و به نام قلعه یِنِرال (جنرال ) خوانده می شد (ساعدی ، ص 79)، بعدها دوباره ویران شد.

2) شهر تاریخی . از پیشینة برزند پیش از اسلام اطلاعی در دست نیست . نام آن از قرن دوم و سوم در قیام بابک خرم دین در کتابها آمده است . به نوشتة ابن خرداذبه (ص 121)، افشین در جنگ با بابک ، برزند را مستحکم ، و به لشکرگاه خود تبدیل کرد؛ بدین صورت که در فاصلة دو فرسنگی برزند به سوی بذ * ، در سادراسب ، یک خندق و با فاصلة دو فرسنگ از آن در زهرکَش خندقی دیگر، و سپس در دو فرسنگی زهرکش ، در دوالرود (یا روذالروذ) سومین خندق را حفر کرد تا از شبیخون سپاهیان بابک در امان باشد. از خندق سوم افشین تا البذ یک فرسنگ بیشتر فاصله نبود. طبری (سلسله سوم ، ص 1187) فاصلة خندق سوم افشین را تا البذ دو فرسنگ می نویسد که کمابیش با فاصلة دهکدة قلعة برزند کنونی به طور مستقیم به طرف غرب (تا قره سو) مطابقت می کند. اما بنابر آنچه از مطالب ابن خرداذبه برمی آید، از برزند تا بذ حدود هفت فرسنگ بود. بابک پس از شکست و گرفتار شدن مدتی در برزند زندانی بود. بنا به نوشتة اصطخری فاصلة برزند تا اردبیل پانزده فرسنگ بوده است (ص 192) که آن را سه روزه طی می کرده اند (یعقوبی ، ص 271) و برزند تا وَرْثان (مرز کورة آذربایجان با اَران * ) نیز چهارده فرسنگ فاصله داشته اند (اصطخری ، ص 192).

در قرن چهارم ، مَقْدسی ، برزند را شهری کوچک به شمار آورده و آن را بازار ارمنستان و بارکده ای مفید و پاکیزه در کورة آذربایجان دانسته است . از مطالب مقدسی (ص 378) چنین برمی آید که در قرن چهارم برزند از لحاظ تجاری مهم بوده و با ارمنستان و دیگر سرزمینها پیوندهای بازرگانی داشته است نویسندة حدودالعالم (ص 159) نیز در قرن چهارم از محصولات برزند به جامة قَطیفة آن اشاره می کند. ظاهراً پیش از حمله مغول برزند اعتبار خود را از دست داده بود، زیرا یاقوت (ج 1، ص 562) آن را شهری پراهمیت ندانسته است . در قرن هشتم حمدالله مستوفی (ص 90) می نویسد: برزند به اندازة دهی معمور و حاصلش غله و هوایش به گرمی مایل است . به نوشتة ابوبکر قطبی اَهَری (گ 43ـ44) جانی بیگ از سلاطین ازبک در 758 در جنگ با ملک اشرف چوپانی از طریق برزند وارد تومان مشکین شد.

---

منابع :
(1) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(2) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) ایران . وزارت کشور. حوزه معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، تقسیمات کشور جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1371 ش ؛
(5) تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، شهریور 1355 ، ( بی جا: بی تا. ) ؛
(6) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
(7) حمدالله بن ابی بکرحمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(8) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 4: استان سوم و چهارم (آذربایجان ) ، تهران 1355 ش ؛
(9) سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 8 : اردبیل ، تهران 1371 ش ؛
(10) غلامحسین ساعدی ، خیاو، یا، مشکین شهر ، تهران 1354 ش ؛
(11) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
ابوبکر قطبی اهری ،



(12) تاریخ شیخ اویس ، چاپ ین فن لون ، لاهه 1373؛
(13) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(14) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(15) احمدبن اسحاق یعقوبی ، کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967.

/ خسرو خسروی /