بِرزالی ، عَلَم الدّین قاسم بن محمدبن یوسف ،معروف به ابن برزالی ، مورخ و محدث سوری( اهل شام ) در جمادی الاولی یا جمادی الا´ خره 665 در دمشق متولد شد. برایِ تاریخی پیش از این ، یعنی 663، نیز که گاهی ذکر شده محملی می توان یافت ، ولی برزالی خود صریحاً بیان کرده که در 665 زاده شده است. نیاکان وی از بربرهای برزال * بودند. جدِّ بزرگش ، زکّی الدین محمدبن یوسف (متولد ح 577، متوفی 636 در حَماة )، در ابتدای سدة هفتم در شام اقامت گزید. نسبت «اشبیلی » که به نام زکی الدین اضافه شده است نشان می دهد که خودِ او، یا یکی از نیاکانش روزگاری در اشبیلیه (سِویلّ) می زیسته اند. کتابی از وی در دمشق موجود است ( رجوع کنید به مقدسی ، ص 22)، و نسخه هایی از دو جلد کتاب تاریخ دمشقِ ابن عساکر که او استنساخ کرده در بانکی پور ( فهرست ، ج 12، ص 144 به بعد، ش 800ـ801، نیز رجوع کنید به ج 5، ص 223، ش 481) نگهداری می شود. جدِّ برزالی که بعد از پدر به مقامِ امامت مسجد فَلّوس (فلوس ( ؟ ) بنابر قرائت سُواژه ، ص 60؛ رجوع کنید به نُعیمی دمشقی ، ج 1، ص 86، ج 2، ص 361) رسیده بود، در 643 در 23 سالگی درگذشت ، و پدر برزالی ، بهاءالدین ، تحت سرپرستیِ جد مادریِ خود قرار گرفت . بهاءالدین که مردی دانشمند بود و در دستگاه قضا کار می کرد، در 699 در شصت سالگی وفات یافت ( رجوع کنید به ابن قاضی شُهبَة ، در حوادث سنة 699).

برزالی به عنوان عضو خاندانی دانشمند، همراه خواهرش زینب ، نزد پدر و دیگر استادان معروف به تحصیل پرداخت . برای نمونه ، ابن تیمیّه * در خانة وی او را تعلیم می داد (بانکی پور، فهرست ، ج 5، ص 180). برزالی در جوانی آغاز به کار کرد، ولی نسبت به سنّش از رشد بیشتری برخوردار بود و عشق به دانش اندوزی را در سراسر عمر حفظ کرد. چون تحصیلات دینی را به پایان رساند، برای ادامة مطالعات خویش به شهرهای دیگر شام و مصر رفت ، و مدتی به کار شهادت در محاکم شرعی مشغول شد، ولی بیشتر عمر خود را به تدریس حدیث در مدارس دمشق گذراند، و مقام اصلی او تدریس در «نوریّه » بود (برای اجازه های دروس او رجوع کنید به بانکی پور، فهرست ، ج 5، ص 50 و بعد، 198 و بعد). وی چندین بار به حج رفت و در 4 ذیحجة 739 در خُلیص ، دهی نزدیک مکه ، درگذشت . فرزندان او، که از میان آنها محمد و فاطمه دانشمندانی نخبه به شمار می رفتند، پیش از وی مرده بودند. بیشتر استادان برجستة زمان ، نظیر ذهبی ، جزو شاگردان و همکاران متعدد برزالی بوده اند. نویسندگانِ شرح حال او براین قول متفق اند که برزالی شخصی بسیار جذّاب ، خوش چهره ، فروتن ، و در باب کتب و معلوماتِ خویش بخشنده بود؛ خطّی خوش داشت ، عالمی سخت کوش ، و مورد اطمینان کلیة حوزه های علمی بود، حتی حوزه هایی که با یکدیگر مخاصمه داشتند.

از نوشته های او فهرستی در دست نیست ، و هیچیک از آثار باقیماندة وی نیز تاکنون چاپ نشده است . تاریخ ، اثر بزرگ او که به وقایع سال 736 منتهی می شود، اغلب مورد استناد قرار می گرفت . دانشمندانِ بعدی این کتاب را تلخیص و تکمیل کرده اند. عنوان آن ظاهراً المُقتفی ' است ( رجوع کنید به سخاوی در رُزنتال ، ص 414؛ ولی نُعَیمی دمشقی ، ج 1، ص 578، به کتابی با عنوان المنتقی ' ( = المحتفی ' ؟ ) اشاره می کند که گویی با کتاب تاریخ که وی غالباً از آن نقل می کند تفاوت دارد). المقتفی ' به صورت نسخة خطی در طوپقاپی سرای ، احمد سوم ، به شمارة 2951 نگهداری می شود ( رجوع کنید به منجد، ص 101 و بعد). المُعجم حجیم او که بسیار تمجید شده و غالباً به عنوان مرجعی معتبر برای ترجمة رجال آن عصر بدان استناد شده ، برجای نمانده است . مُعجم کوچکی از نخستین استادان او در دمشق نگهداری می شود ( رجوع کنید به عش ، ص 228 و بعد). کتابی نیز به نام معجم البلدان و القُری ' را ابن طولون در لُمَعات (ص 35، 43) به او نسبت داده است . یک اثر کوچک تاریخی نیز دربارة کسانی که در جنگ بدر شرکت داشته اند، به استناد خط نسخة موجود در دمشق که به دیگر نوشته های برزالی در کتابخانة ظاهریّه شباهت دارد، به وی نسبت داده شده است ( رجوع کنید به عش ، ص 46). در میان آثار وی در حدیث ، از کتابی به نام اَرْبَعُون بُلدانیه یاد کرده اند. دو منتخب از عَوالی الحدیث که از استادان خود جمع آوری کرده ، و نیز کتابی به نام ثُلاثیّاتٌ مِنْ مُسْنَدِ احمدبن حنبل ، در کتابخانة بانکی پور نگهداری می شود ( فهرست ، ج 5، ص 194 به بعد، ش 462،2،3،6). کتابی فقهی از او در باب «الشروط » در قاهره موجود است ، و می توان اطمینان داشت که در آینده نیز آثاری از وی کشف شود. برزالی آثار خود را کمتر تحریر نهایی می کرد و بیشتر به صورت مسوّده باقی می گذاشت ، ازینرو برجای ماندن آثارِ وی بر حسب تصادف بوده است . نُعیمی (ج 1، ص 113) به این نکته اشاره کرده که خود او در 894 به آخرین جلد کتاب تاریخ برزالی برخورده است .

---

منابع :
(1) ( ابن حجر عسقلانی ، الدُرَرالکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، بیروت 1414/1993، ج 3، ص 237ـ239 ) ؛
(2) ابن شاکر کتبی ، فَوات الوفیات ، قاهره 1951، ج 2، ص 262ـ264؛
(3) ابن طولون ، لُمَعات ، دمشق 1348؛
(4) ابن فضل الله عُمَری ، المسالک ، نسخة خطی عربی دانشگاه ییل ، ش 341 L (1185 Cat. Nemoy, )، گ 179 پ ـ182 پ ؛
(5) ابن قاضی شهبة ، الاعلام ، نسخة خطی آکسفورد، مجموعة Marsh ، ش 143، سنة 739، ج 1، ص 112 و بعد؛
(6) ابن کثیر، البدایة والنهایة فی التاریخ ، قاهره 1351/1932، ج 14، ص 185 و بعد؛
(7) محمدبن علی حسینی ، ذیل تذکرة الحفاظ ، دمشق 1347، ص 18ـ21؛
(8) محمدبن احمد ذهبی ، نُبَلاء ، نسخة خطی عربی دانشگاه ییل ، ش 571 L ، ج 2 (1177 Cat. Nemoy )، گ 330 پ ـ331 پ (برای تاریخ خاندان برزالی ، بویژه زندگینامة زکی الدین )؛
(9) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیة الکبری ، ج 6، ص 246 و بعد؛
(10) ( خلیل بن ایبک صفدی ، الوافی بالوفیات ، ویسبادن 1962ـ1979 ) ؛
(11) یوسف عش ، فهرست مخطوطات دارالکتب الظاهریّه ، التاریخ ، دمشق 1366/1947؛
(12) صلاح الدین منجد، در (1956) RIMA ؛
(13) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، دمشق 1367ـ1370/1948ـ1951؛


(14) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, II, 45, Supplementband, 1937-1942, II, 34f. G. Makdisi, "Autograph diary of an eleventh- century historian of Baghda ¦ d", BSOAS, XVII (1956);
(15) F. Rosenthal, A history of Muslim historiography, 523;


(برای برخی آثار منتشر نشدة ذهبی که زندگینامة برزالی را به صورت تک نگاری نوشته است )

(16) J. Sauvaget, Les monuments historiques de Damas, Beirut 1932;
(17) G. Vajda, Les certificats de lecture , Paris 1957, 35, 56;
(18) idem, "Un mag § mu ¦ ' damascةne du VIII e /XII e siةcle", JA , 245 (1957), 143-146.

/ رزنتال ( د. اسلام ) /