responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 914

 

بُرجیّه ، دومین هنگ مهم پس از بحریه در تاریخ سلطنت ممالیک . برجیه را سلطان منصور قلاوون * تأسیس کرد ( قس بحریه ) . او به این منظور 700 ، 3 تن از مملوکان خود را برگزید و آنها را در «ابراج » (جمعِ «بُرج ») ارگ قاهره مستقر ساخت . وجه تسمیة برجیه همین است . در منابع ، فقط هنگامی که در پایان سلطنت قلاوون از اقدامات او به اجمال یاد می شود، به تأسیس این واحد، بی ذکر تاریخ دقیق ، اشاره شده است . این واحد از مملوکانی که از مردم قفقاز بودند («الجرکس و الا´ص = چرکسیان و اَبخازیان )، تشکیل شده بود. مقریزی (ج 2، ص 214) به جای «آص » از ارامنه («ارمن ») نام می برد. به نظر نمی رسد که خطائیه و قپچاقها، که وی در همان بخش از آنان نام برده و آنها را عهده دار وظایف خاصَّکیّه ( =ندیم ،سلطان ) دانسته ، از برجیه بوده باشند.

در هنگام حکومت سلطان قلاوون (678ـ689) و پسرش اشرف خلیل (689ـ693)، مشارکت برجیه در امور دولت چندان نظرگیر نبود، ولی بلافاصله پس از قتل خلیل ، از ایشان به عنوان مهمترین حامیان امیر سنجر شجاعی یاد شده است ، در حالی که تاتارهای وافِدیه و کردهای شهرزوری پشتیبانان اصلی رقیب او، امیر کِتْبُغا، بودند. کتبغا، پس از شکست دادن سنجر، پادشاه خردسال ، ناصر محمدبن قلاوون ، را عزل کرد (694) و خود بر تخت سلطنت نشست و برای انتقام گرفتن از برجیه گروهی از آنها را از ارگ بیرون راند و در محله های مختلف پایتخت ـ میدان اَلّلُوق ، الکَبْش و دارالوزارة ـ سکنی داد.

این اولین ضربه ای بود که به برجیه وارد شد. با این حال ، دیری نپایید که سلطان لاجین ، کتبغا را سرنگون کرد و خود به جای او بر تخت نشست (696) و برجیه جایگاه پیشین خود را به دست آوردند و، پس از آنکه به رهبری فرمانده خود، کُرْجی ، مقدم البرجیه ، لاجین را کشتند (698)، بسیار قدرتمند شدند. در دومین دورة سلطنت ناصر محمدبن قلاوون (698ـ 708)، رهبران برجیّه بتدریج به مقام حکّام واقعی سرزمین ممالیک ارتقا یافتند. در کشمکشی که بر سر تاج و تخت ممالیک میان امیر بَیْبَرس جَشْنَکیر ( =بیبرس دوم ) و امیر سَلاّ ر درگرفت ، برجیه طبعاً از بیبرس ، که خود از ایشان بود، جانبداری کردند، در حالی که سلار را صالحیه (بازماندگان فوج بحریّه که به همّت صالح نجم الدین ایوب ایجاد شده بود) و ظاهریّه (مملوکان ظاهر بیبرس : بیبرس اول ) حمایت می کردند. بیبرس به آسانی سلار را شکست داد و خود به سلطانی جانشین ناصر محمد شد (708).

در حکومت مظفر بیبرس ( =بیبرس دوم ) ، برجیه به اوج قدرت خود رسیدند، ولی عمر دولت آنها کوتاه بود؛
زیرا اندکی بعد ناصر محمد، برای سومین بار به تخت سلطنت نشست (709ـ741) و آنان را از پایگاه قدرتی که داشتند به زیر آورد. چون ناصر پس از آن بیش از سی سال بی وقفه سلطنت کرد، برجیه رفته رفته رو به اضمحلال نهادند. پس از دورة سلطنت وی ، بندرت نامی از آنها در منابع برده شده است .

خاورشناسان معمولاً دوره های اول و دوم حکومت ممالیک را بترتیب «دوره های بحری و برجی » می خوانند.

این اصطلاحات در منابع خود ممالیک ، بندرت به کار رفته است . در این منابع ، دورة اولیه و همچنین همة دوران سلطنت ممالیک «دولة الترک »، و دورة اخیر آن «دولة الجرکس » خوانده شده است .


منابع :
(1) (الف ) مآخذ اصلی : ابن تغری بردی ، المَنهَل الصافی ، ج 5، گ 45 ر، ج 8 ، گ 33 ر؛
(2) همو، النجوم الزاهرة ، قاهره 1938ـ1944، ج 7، ص 330، ج 8 ، ص 45،48ـ49،100،102ـ103،176،181، 234ـ235، 247، 255، 258، 270؛
(3) ابن حجر عسقلانی ، الدُرر الکامِنَة ، حیدرآباد دکن 1348ـ1350، ج 1، ص 502ـ507 ؛
(4) ابن خلدون ، کتاب العبر ، قاهره 1284، ج 5، ص 461ـ462؛
(5) ابن فرات ، تاریخ الدول و الملوک ، چاپ زریق ، بیروت 1936ـ1942، ج 8 ، ص 181، 183، 191ـ192؛
(6) محمدبن احمد ذهبی ، دول الاسلام ، حیدرآباد دکن 1337، ج 2، ص 157؛
(7) مُفَضّل بن ابی الفضائل ، النَهج السَدید ، در Patrologia Orientalis ، ج 14، ص 583، 585، ج 20، ص 170؛
(8) احمدبن علی مقریزی ، الخطط ، قاهره ( بی تا. ) ، ج 2، ص 134؛
همو، کتاب السلوک ، چاپ زیادة ، قاهره 1934ـ1942، ج 1، ص 736، 798، 802 ، 808 ـ810 ، 867 ، ج 2،

(9) ص 25، 37، 43، 45ـ46، 52ـ53، 58ـ59، 69ـ71، 73، 156، 377ـ378، 426، 524؛


(10) Zetterstإen, ed., Beitrجge zur Geschichte der Mamlukensultane, Leiden 1919, 30, 32, 50, 129;


(11) (ب ) آثارجدید: علی ابراهیم حسن ، تاریخ الممالیک البحریة ، قاهره 1944، فهرست ، ذیل «الممالیک البرجیه »؛


(12) S. Lane-Poole, A history of Egypt in the Middle Ages, London 1936, 282;
(13) W. Popper, Egypt and Syria under the Circassian sultans, II, Berkeley 1957,11;
(14) G. Weil, Geschichte des Abbaside chalifats in Egypten, vol. I. Stuttgart 1860, 170;
(15) G.Wiet, L'ـgypte arabe, in histoire de la nation ـgyptienne , IV, Paris 1937;
(16) idem, L'ـgypte musulmane, in Pre¨cis de L'histoire d'ـgypte , vol. II, Cairo 1932.

/ د. ایالون ( د. اسلام ) /

تکمله . به دنبال تضییقاتی که ناصر محمد در بار سوم حکومت خود برای برجیه فراهم آورد، و در پی کشف توطئة آنان در 748 برای عزل سلطان ناصرالدین حسن ، این هنگ تبعید و زندانی شدند (ابن تغری بردی ، ج 10، ص 190؛
عرینی ، ص 67)؛
اما بعدها برقوق ، یکی از بازماندگان برجیه در قاهره ، که در زمان سلطان شعبان بن حسین (حک : 764ـ 778) به منصب اتابکیه رسیده بود، با جذب چرکسیان ، خاصه در زمان حاجی بن شعبان ، بار دیگر قدرت برجیه را تجدید کرد. وی در 784 حاجی بن شعبان را خلع کرد و سلطنت را به دست گرفت (ابن تغری بردی ، ج 11، ص 221؛
عرینی ، ص 67ـ 68) و سلسله ای دیگر از ممالیک را بنیان نهاد که ملوک چرکسی یا ممالیک برجیّه خوانده می شوند. با شورش ترکان ، برقوق در 791 تبعید شد و ممالیک چرکسی پراکنده شدند (ابن فُرات ، ج 9، ص 88؛
عرینی ، ص 68) و سلطانی ترک به نام حاجی دوم ملقب به منصور ناصرالدین به مدت یک سال حکومت را به دست گرفت ، اما وی در 792 مجدداً به سلطنت دست یافت و تا هنگام مرگ در 801 در این مقام باقی بود (لین پول ، ص 137ـ 138). بدین ترتیب ، سلسله ای که به دست این ممالیک پا گرفت تا 922/1516 که به دست سلطان سلیم عثمانی برچیده شد، به حیات خود ادامه داد.


منابع :
(17) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، مصر ( بی تا. ) ؛
(18) ابن فرات ، تاریخ ، چاپ قسطنطین زریق ، ج 9، بیروت 1936؛
(19) سید الباز عرینی ، الممالیک ، بیروت 1386/1967؛
(20) استانلی لین پول ، و دیگران ، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر ، ترجمة صادق سجادی ، ج 1، تهران 1363 ش .

/ محمدرضا ناجی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 914
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست