بِرتِلس ، یوگنی ادواردویچ ، خاورشناس نامی روس .در 1269 ش /1890 در سن پترزبورگ زاده شد. پس ازگذراندن دورة تحصیلات مقدماتی ، به دانشگاه سن پترزبورگ راه یافت و نزد استادانی چون روماسکویچ ، فریمان ، بارتولد و اُلدنبورگ تحصیل کرد. پس از پایان تحصیلات در 1299 ش / 1920، در دانشکدة خاورشناسی به تدریس پرداخت (علی اُف ، ص 115ـ 116؛ > دایرة المعارف شوروی تاریخ < ، ج 2، ص 377؛ د.ازبکستان ، ج 2، ص 187؛ > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ذیل ماده ؛ سحاب ، ص 64؛ ایرانیکا ، ذیل ماده ) و در همان زمان به موزة خلقهای آسیا (اکنون مرجوع کنید به سسة خاورشناسی روسیه ) پیوست و تا پایان عمر در آنجا مشغول به کار بود. در 1307ش /1928 از دانشگاه سن پترزبورگ عنوان استادی ارشد (پروفسوری ) دریافت کرد. در 1311ش /1932 سرپرستی بخش زبان و تاریخ تاجیکستان را در فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی ( سابق ) برعهده گرفت و در 1318ش / 1939 به سرپرستی بخش ایرانشناسی مرجوع کنید به سسة زبانهای شرقی برگزیده شد. در1329 ش / 1950 به مسکو انتقال یافت و در 1336 ش / 1957 در همانجا درگذشت (علی اُف ، ص 116؛ > دایرة المعارف شوروی تاریخ < ، همانجا؛ آنسیکلوپدیا ساوتی ِ تاجیک ، ج 1، ص 432؛ ایرانیکا ، همانجا). وی 37 سال در انستیتوی خاورشناسی خدمت ، و در دانشگاههای مسکو، سن پترزبورگ و آسیای میانه تدریس کرد ( > دایرة المعارف شوروی تاریخ < ، همانجا).

برتلس خاورشناسی پرکار بود؛ او کارش را با ترجمه آغاز کرد، چنانکه نخستین کارهایش برگردانیدن گلستان سعدی (1301ش / 1922)، بلبل نامة منسوب به عطار (1302ش / 1923)، و هفت پیکر نظامی (1302ش /1923) به زبان روسی بود (بُلدرُف ، ج 1، ص 9). او همچنین دربارة تصوّف و ادبیات تصوّف به پژوهش پرداخت و مجموعة تحقیقاتش دربارة افکار و آثار ابراهیم ادهم ، فضیل عیاض ، ابوالحسن خرقانی ، باباکوهی شیرازی ، عبدالله انصاری ، نجم الدین کبری ، شیخ فریدالدین عطار، ملامحسن فیض کاشانی و دیگر عارفان فارسی گوی در کتاب تصوّف و ادبیات تصوّف به طبع رسید، هر چند که این کتاب در شناخت تصوّف و عارفان مسلمان و شاعران فارسی گوی عاری از اشتباه نیست ( رجوع کنید به طباطبائی ، ص 142ـ147). بخش عمدة تألیفات برتلس دربارة ادبیات فارسی است و برخی از پژوهشهای ارزندة او دربارة شاعران فارسی گوی ، مانند عنصری ، غضائری رازی ، فرّخی ، منوچهری ، مسعودسعدسلمان ، سنایی ، عمعق بخارایی ، سوزنی سمرقندی و نظامی عروضی ، در کتاب تاریخ ادبیات فارسی او مندرج است . برتلس در جشن هزارمین سال تولد فردوسی که در مهرماه 1313 در ایران برگزار شد، شرکت داشت و به زبان فارسی سخنرانی کرد (سحاب ، ص 64). همچنین در کنگره های جهانی هنر و باستانشناسی ایرانی (مسکو ـ سن پترزبورگ ، 1314 ش / 1935)، بوعلی سینا (تهران ، 1343 ش / 1954)، و بیست و سومین کنگرة جهانی خاورشناسان (کمبریج ، 1343ش /1954) با گزارشهایی در موضوعات ادب فارسی شرکت جست ( آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج 1، ص 268).

در 1339ـ1350 ش / 1960ـ 1971 متن علمی و انتقادی شاهنامه ، به سرپرستی باباجان غفوراُف ، با همکاری و نظارت برتلس ، در مسکو تهیه و بعداً چاپ شد (علی اُف ؛ آنسیکلوپدیا ساوتی تاجیک ؛ > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، همانجاها؛ بلدرف ، ج 1، ص 10). از دیگر آثار پژوهشی

برتلس در زمینة ادب فارسی ، کتاب نظامی اوست که در 1320 ش / 1941 به طبع رسیده ؛ و نیز متن مصحح اسکندرنامة نظامی که در 1327 ش / 1948 جایزة دولتی را به خود اختصاص داده است ( آنسیکلوپدیا ساوتی تاجیک ؛ د. ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها؛ بلدرف ، ج 1، ص 11). او دربارة جامی و نوایی نیز مقالات و کتابهایی تألیف کرده ، از جمله دو اثر او دربارة نوایی و جامی به ترتیب در 1327 ش / 1948 در تاشکند و در 1328 ش / 1949 در دوشنبه چاپ و منتشر شده است ( د. ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها). ترجمة برخی از شاهکارهای ادب فارسی ، مانند سفرنامة ناصرخسرو (1933) و قابوسنامه (1953) به روسی ، از دیگر آثار برتلس است ( ایرانیکا ، همانجا) که سبب آشنایی مردم شوروی ( سابق ) با فرهنگ و ادب ایران شد. وی همچنین در برخی از دانشنامه ها، بویژه > دایرة المعارف بزرگ شوروی < و د. اسلام ، مقالاتی در معرفی شخصیتهای فرهنگی و ادبی نوشته است . آخرین کار برجستة وی پژوهشی است با عنوان پنجمین مناظرة اسدی طوسی که پس از مرگش به طبع رسیده است (بلدرف ، ج 1، ص 15). به طوری که پروفسور بلدرف برشمرده است ، برتلس 315 اثر داشته که چهل اثر او به زبانهای شرقی و اروپایی ترجمه و نشر شده است ( > دایرة المعارف شوروی تاریخ < ، همانجا).

زبدة آثار برتلس پس از مرگش بین سالهای 1339ـ 1344 ش / 1960ـ 1965 در مسکو در چهار مجلّد به چاپ رسید که عبارت است از: تاریخ ادبیات فارسی (ترجمة فارسی : سیروس ایزدی ، 1374 ش )؛ نظامی و فضولی ؛ تصوّف و ادبیات تصوّف (ترجمة سیروس ایزدی ، 1356 ش )؛ نوایی و جامی ( رجوع کنید به د.ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها).

---

منابع :
(1) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک ، ج 1، دوشنبه 1978 ( به خط سیریلی )؛
(2) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج 1، دوشنبه 1988، ذیل «برتلس » (نوشتة م . ملا احمدوف ، سیریلی )؛
(3) مصطفی حسینی طباطبائی ، نقد آثار خاورشناسان ، تهران 1375 ش ؛
(4) ابوالقاسم سحاب ، فرهنگ خاورشناسان ، تهران 1356 ش ؛


(5) G. Y. Aliyev, "Bibliografia nauchnikh trudov Engeniya Eduardovicha Berthelsa", Sovetkoe Vostokovedeniye, 1 (1958);
(6) A. N. Boldirev, "Nauchnoe nasledeniye Evgeniya Eduardovicha Bertelsa", in E. Bertel's, Izbrannitrudi, vol. I: Istoriya Persidsko-Tadjiskoy literature , Moscow 1960;
(7) Encyclopaedia Iranica, s.v. "Berthels" (by Michael Zand);
(8) Great so viet encyclopedia, New York 1973-1983, s.v . "Bertel's, Evgenii Eduardovich" (by N. M. Osmanov);
(9) Sovet skaya Istoricheskaya Ensiklopediya, II, Moscow 1962, s.v. "Berthels" (by A. N. Boldirev);
(10) Uzbek Sovet Ensiklopediyasi, II, Tashkent 1972.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /