responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 899

 

بَرْبَهاری ، ابومحمّدحسن بن علی بن خَلَف ، محدث ، فقیه ، واعظ و شیخ حنبلیان در بغداد در نیمة دوم قرن سوم و آغاز قرن چهارم . بربهار نام داروهایی گیاهی بود که از هند به بصره می آوردند و در آنجا تاجرِ آنها را بربهاری می گفتند (سمعانی ، ج 2، ص 133).

تاریخ ولادت بربهاری را فقط زرکلی (ج 2، ص 201) و عمررضا کحّاله (ج 3، ص 253) نوشته و آن را 233 ذکر کرده اند که به نظر می رسد استنتاجی از گزارش تاریخ وفات و مدت عمرش بوده است که در آن اختلاف نظر وجود دارد ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ). وی در ناحیة غربی بغداد، در باب مُحَوَّلْ اقامت داشت و بیشتر عمر خود را در این شهر به کسب دانش سپری کرد و مدتی را در مصاحبت ابوبکر احمد مَرّوذی (متوفی 275) از شاگردان و نزدیکان احمدبن حنبل ، گذرانید و بیشتر دانش خود را در حدیث و فقه از او فرا گرفت . علوم دینی را چنان آموخت که بعدها به ریاست حنبلیان در بغداد نایل شد (تنّوخی ، ج 2، ص 295؛ ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 18؛ ابن کثیر، ج 11، ص 201؛ ابن عماد، ج 2، ص 319). به مشایخ صوفیه گرایش داشت و به کلام کسانی چون فُضیل بن عیاض و سُفیان ثَوْری استشهاد می کرد. مدتی در ملازمت سَهْل تُستَری به سر برد و عمری به زهد و قناعت گذراند؛ و نوشته اند که از تمام میراث پدرش ، که بیش از هفتاد هزار درهم بود، چشم پوشید (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 18، 42ـ43؛ ابن کثیر، همانجا).

بربهاری در عهد خود خطیب نافذالکلمه ای بود و خصوصاً به خاطر دفاع سرسختانه از مذهب احمدبن حنبل ، مقابله با اموری که کژدینی و بدعت می دانست و نیز اهتمام به امر به معروف و نهی از منکر نزد حنبلیان بغداد، از عامّه و خاصّه ، محترم بود. از ابن بَطّة * عُکْبَری روایت شده که اگر بربهاری از مردم برای کاری دینی درخواست کمک مالی می کرد، خواسته اش را برمی آوردند (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 43). ابن ابی یعلی (ج 2، ص 44) گزارش دیگری از کثرت پیروان او ـ که گاه از آنها با عنوان بربهاریّه یاد می شود ـ در 323 آورده که خلیفة عباسی ، راضی باللّه را بیمناک کرد و در پی برخی رویدادهای خشونت بار که طرفداران بربهاری موجب آن بودند (مسکویه ، ج 1، ص 322) از رئیس شرطة بغداد، بدر خَرشَنی ، خواست که گرد آمدن پیروان بربهاری ، حتی دونفر را ممنوع اعلام کند (نیز رجوع کنید به ابن کثیر، همانجا؛ ابن اثیر، ج 8، ص 307ـ 308).

بربهاری از متکلمان بشدت انتقاد می کرد، کلام را بدعت می شمرد و آن را منشأ همة بدعتها، و گمراهیها می دانست ؛ پرداختن به مطالعات رایج کلامی از نظر او ناروا و زیانبار بود و حتی نشستن در حلقه های علمی اهل کلام را منع می کرد (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 19، 27، 34، 37). این مخالفت ، گذشته از دیدگاه وی دربارة بدعت بودن کلام ، به روش متکلمان نیز بازمی گشت . از فقرات برجای ماندة کتابش به نام شرح کتاب السّنة بخوبی معلوم است که کاربرد رأی و قیاس را در امور دینی نمی پسندید (همان ، ج 2، ص 31) و با هرگونه کوشش عقلی برای فهم آموزه های دینی و یا تفسیر و تأویل آنها مخالف بود (همان ، ج 2، ص 19، 23، 39)، اساس دین را «تقلید» از رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله و اصحاب می دانست (همان ، ج 2، ص 29) و آن را «دین عتیق » می نامید (همان ، ج 2، ص 32ـ33). هنگامیکه ابوالحسن اشعری * بعد از جداشدن از مکتب اعتزال و اعلان رسمی پیروی از احمدبن حنبل ( الابانة ، ص 17) نزد وی آمد و گزارش ردّیّه نویسی خود را بر پیروان فرق و ادیان باز گفت ، بربهاری نپذیرفت و گفت فقط آنچه را که احمدبن حنبل گفته است می شناسد، و این سخن گویا تعریضی بود بر روش کلامی اشعری . نوشته اند که اشعری به دنبال این مواجهه ، کتاب الابانة را، که بیان اصول دیانت بر پایة آرای احمدبن حنبل بود، نگاشت ؛ ولی بربهاری همچنان نسبت به وی بی مهر ماند (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 18؛ صفدی ، ج 12، ص 146ـ147).

شهرت بربهاری بیشتر به خاطر دفاع سرسختانه از مذهب حنبلی ، تأکید بر پشتیبانی از آرای سلف و مخالفت با هرگونه افزایش یا دگرگونی در آن و برآشفتن از نقد رفتار صحابیان بود. این دیدگاه در قرن چهارم در میان حنبلیان رواج یافته بود و علاوه بر بربهاری ، استادش مَرّوذی نیز با جدّیت از این دیدگاه حمایت می کرد. گذشته از آن ، بربهاری در امربه معروف و نهی از منکر بسیار می کوشید و در فعالیتهای خود، پیش از آنکه به تألیف رساله وکتاب بپردازد، روش خطابه و برانگیختن مردم را برگزیده بود. به همین سبب چندین حادثة خشونت آمیز اجتماعی و سیاسی و فرقه ای در سالهای حضورِ آشکار و فعّال وی در بغداد روی داد که یا مستقیماً آنها را هدایت می کرد و یا بازتابی از جلسات وعظ و خطابه اش بود. ابوعلی تنّوخی (متوفی 384) از پدرش قاضی ابوالقاسم تنّوخی و دیگران روایت کرده است که در روزگار اقتدار حنبلیان در بغداد، برپا کردن مجالس نوحه سرایی امام حسین علیه السلام و نیز رفتن به زیارت حائر حسینی بسیار دشوار بود و زایران با آزار حنبلیان روبرو می شدند و حتی بربهاری دستور داد زنی از مردم بغداد، به نام خِلْب را که در مجالس عزاداری ، پنهانی نوحه می خواند، بیابند و بکشند، در حالی که شعر او کمترین تعریضی به سلَف نداشت (ج 2، ص 44، 231ـ 233).

نزاع حنبلیان با گروهی از عامّه را دربارة معنای مراد از «مقام محمود» در آیة 79 از سورة اسراء، که در سال 317 روی داد، مستقیماً به بربهاری نسبت نداده اند (ابن کثیر، ج 11، ص 162) اما با توجه به اینکه آنها را پیروان مرّوذی دانسته اند و بربهاری نیز از شاگردان و پیروان جدّی او بود، و نیز به نوشتة ابن ابی یعلی (ج 2، ص 43) در تمام مجالس خود به مضمون این آیه از دیدگاه حنبلی اشاره داشت ، به ظنّ قوی وی بیش از دیگران در این «فتنه » سهم داشته است . در 323 هنگامی که محمّدبن احمدبن ایوب ، معروف به ابن شَنبوذ * ، مُقری بغدادی به قرائتهای شاذّ روی آورد و با مخالفت معاصرانش روبرو شد، حنبلیان در برانگیختن مردم و دستگاه خلافت بر ضدّ او نقش مرجوع کنید به ثر داشتند تا جایی که خلیفه او را احضار کرد و وی توبه نمود؛ ولی به فرمان خلیفه حبس و تبعید شد (صولی ، ص 62ـ63، 85). قصد تعرّض حنبلیان در 327 به کسانی که می خواستند مراسم نیمة شعبان را برگزار کنند، در پی تهدید و اعتراض شدید رئیس شرطة بغداد تحقق نیافت . در پی این حادثه و نیز به خاطر برخورد قهرآمیز آنان با برخی صاحبان مشاغل تجاری رئیس شرطة بغداد تصمیم به دستگیری بربهاری گرفت ؛ اما او را نیافت و بر یکی از نزدیکترین مصاحبانش ، دلاّ ء که در 326 دستگیر و زندانی شده و سپس گریخته بود، دست یافت و او را به قتل رساند (همان ، ص 104، 135ـ136). این حادثه که در دوران زندگی پنهانی بربهاری روی داد، از نفوذ معنوی وی و احتمالاً ارتباط او با طرفدارانش و هدایت آنان خبر می دهد، از آنرو که زمامداران وقت برای فرونشاندن آشوب و نزاع ، تنها راه را دستگیری بربهاری می دانستند. به گفتة صفدی (ج 12، ص 146) چون درگیریها و آشوبهای میان گروههای مختلف به او بازمی گشت ، خلیفه دستور داد تا او را دستگیر کنند. دستور تخریب مسجد بَراثا * و دفن مردگان در آن را نیز بربهاری صادر کرده بود که بَجْکم به نوسازی آن مسجد اقدام کرد (صولی ، ص 136) و به همین دلیل وقتی بجکم در 329 به دست گروهی از راهزنان کشته شد، حنبلیان شادی کردند و برای تخریب مجدّد مسجد بپاخاستند که به خاطر اطّلاعیة صریح خلیفة عباسی ، متّقی باللّه و دستگیری شماری از حنبلیان این کار صورت نگرفت و برای نگاهبانی از مسجد نیز کسی را گماشتند (همان ، ص 198).

بیشترین اقدامات بربهاری و پر رونقترین روزگار وی در آغاز خلافت راضی باللّه در 323 بود (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 44). ابوبکر صولی (متوفی 335) که در آن روزگار می زیسته و گزارشهای آن دوره را ثبت کرده ، گفته است که در آن زمان ، حنبلیان به پیشوایی بربهاری قدرت یافتند و به درهم شکستن دکانها و فسادانگیزی قیام کردند (ص 65). مسکویه (ج 1، ص 322) رفتار آنان را با مردم رفتاری خشن و فتنه جویانه وصف کرده است (کثرة تَشَرُّطِهِمْ عَلَی الناسِ و ایقاعِهِم و الفِتَنَ المتَّصِلَةَ). ابن اثیر (ج 8، ص 273) نیز دربارة بربهاری نوشته که فتنه می انگیخت (کانَ یُثیرُالْفِتَنَ) و صفدی نیز به نقش او در روی دادن فتنه های فرقه ای اشاره کرده است (همانجا). نوشته اند که حنبلیها به انگیزة اجرای قوانین شرع ، بی اجازه خانه های مردم را تفتیش می کردند، به مداخله در امر کسب می پرداختند و مردم را با کمترین گمان دستگیر کرده به مقامات شرطه معرفی می کردند و به گناهکاری آنان شهادت می دادند. بر اثر این رفتارها اوضاع بغداد آشفته شد و سرانجام بدر خرشنی از سوی خلیفه اعلان کرد که هیچیک از پیروان بربهاری حق گردآمدن با یکدیگر را ندارند. اما این اعلان چندان سود نبخشید و اطّلاعیة رسمی خلیفه خطاب به حنبلیان و طرفداران بربهاری صادر شد (مسکویه ، همانجا؛ ابن اثیر، ج 8، ص 307ـ 308).

در اطلاعیة خلیفه به برخی رفتارهای بربهاری و یارانش اشاره شده است ، از جمله : تعرّض به پیروان مذهب شافعی ، کافر و گمراه نامیدن شیعیان ، انتساب مسلمانان به بدعت گذاری ، مخالفت با رفتن به زیارت قبور، و آزار رساندنِ زایران (برای مواردی دیگر از کارهای بربهاری رجوع کنید به ابن اثیر، ج 8، ص 273؛ یاقوت حموی ، ج 18، ص 57ـ 58).

بربهاری با شروع سختگیریهای رسمی خلیفه تحت تعقیب قرار گرفت و زندگی پنهانی را آغاز کرد؛ چندتن از یارانش دستگیر و به بصره تبعید شدند و سرانجام در 329 خواهر توزون ، امیرالاُمرای متّقی باللّه ، او را در خانة خود مخفی کرد و بربهاری اندکی بعد بر اثر بیماری درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 45؛ ابن اثیر، ج 8، ص 378؛ ابن کثیر، ج 11، ص 201). صفدی (ج 12، ص 146ـ147) برای او دو دوره زندگی مخفی ذکر کرده که اولی در 323 و دومی در 329 بوده است . برخی از شرح حال نویسان او عمرش را 96 سال نوشته اند (ابن کثیر، همانجا؛ ابن جوزی ، ج 14، ص 15) و برخی عمر وی را 76 ثبت کرده اند (ابن اثیر، همانجا) که احتمالاً ناشی از تشابه دو کلمة «سبعین » و «تسعین » از نظر کتابت و خطای در قرائت بوده است . ذهبی (ج 15، ص 93) عمر او را 77 سال نوشته است .

بر اساس گزارش ابن ابی یعلی و دیگران ، بربهاری نزد دانشمندان و فقهای حنبلی معاصر خود محترم بوده و البته کسانی از او به خاطر آرا و روش تندروانه اش انتقاد کرده اند. کسی که بیش از دیگران از او تأثیر گرفت ، ابن بطّهُ عکبری بود که همان روش و دیدگاه را ادامه داد، هرچند نقش فعّال اجتماعی نیافت .

بربهاری چند اثر علمی نگاشته بود، از جمله شرح کتاب السُنّة که ابن ابی یعلی بخشهایی از آن را در شرح حال وی آورده (ج 2، ص 18ـ44) و ابن عماد حنبلی (ج 2، ص 319ـ323) نیز بخش اندکی از آن را از ابن ابی یعلی نقل کرده است . از دیگر تألیفات بربهاری نام برده نشده است (سزگین ، ج 1، جزء 3، ص 234ـ235).


منابع :
(1) ابن ابی یَعلی '، طبقات الحنابلة ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/1979ـ1982؛
(3) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم ، بیروت 1412/1992؛
(4) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/1979؛
(5) ابن کثیر، البدایة والنهایة فی التاریخ ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) علی بن اسماعیل اشعری ، الابانة عن اصول الدیانة ، بیروت 1405/1985؛
(7) محسن بن علی تنّوخی ، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة ، چاپ عبود شالجی ، بیروت 1391ـ 1393/ 1971ـ1973؛
محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، ج 15، چاپ شعیب ارنووط و ابراهیم زیبق ، بیروت 1403/

(8) 1983؛
(9) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1989؛
(10) فواد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ج 1، جزء 3، ریاض 1403/1983؛
(11) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج 2،چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1383/1963؛
(12) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 12، چاپ رمضان عبدالتواب ، ویسبادن 1399/1979؛
(13) محمدبن یحیی صولی ، اخبار الراضی بالله والمتقی للّه ، چاپ هیورث دن ، بیروت 1399/1979؛
(14) عمررضا کحّاله ، معجم المرجوع کنید به لفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛
15- احمدبن محمدمسکویه ، کتاب تجارب الامم ، ج 1، چاپ آمدروز، مصر 1332/1914، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(16) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت ( بی تا. ) .

/ بمانعلی دهقان /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 899
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست