بَرْبَر ، نام سرزمین قبیله نشین و ایالت و شهری در شمال سودان :

1) سرزمینِ قبیله نشین بربر . در اصل به سرزمین قبایل عرب زبان میرَفاب اطلاق می شد که خود را از نوادگان جَعْلیّین می دانستند. ایشان در دو کرانة نیل ، از «آبشار» پنجم (18 درجه و 23 دقیقة عرض شمالی ) تا عَطْبَرا، پراکنده بودند. این قبیله هم مشتمل بر کشتگران ساحلی نیل بود و هم گروههای نیمه چادرنشین . رئیسِ («مَکّ») ایشان خراجگزار سلطان فُنْجیِ سِنّار بود. هرگاه «مک » درمی گذشت ، سلطان از اعضای خاندان تِمساح ، که حکومت را به دست داشتند، جانشینی برای او برمی گزید. علاوه براین ، هر چهار یا پنج سال یک بار، خراجی شامل طلا و اسب و شتر و غیره از آنان می گرفت . بورکهارت (1814) جنوبیترین بخش سرزمین میرفابی را قلمرو کوچک و مجزایی وصف کرده که به رأس الوادی مشهور بوده و حکومت آن را یکی از اعضای خاندان تمساح در دست داشته است . سرزمین بربر مرکز بازرگانی مهمی بود؛ جاده ای که از مصر علیا آغاز، و پس از گذشتن از صحرای نوبه ، در این سرزمین به نیل منتهی می شد؛ کاروانهایی نیز که از سِنّار و شَنْدی به مصر می رفتند از همین جا می گذشتند. تجارت دُنقُله * هم از طریق سرزمین بربر صورت می گرفت ، اما در آغاز قرن سیزدهم / نوزدهم ، جادة دنقله ـ بربر، که صحرای بَیوضه را درمی نوردید، خطرناک و کم رفت وآمد بود. تجارت با سُواکِن و اَلْتاکه (منطقة اطراف کَسَلای کنونی )، به سبب وجود طوایف راهزن بِجَه * و بِشارین * ، اهمیتی نیافته بود. درآمد عمدة «مک »های بربری عبارت بود از باجی که از کاروانهای مصری اخذ می شد. قبایل میرفاب نه از بابت زمین خراجی به مک می دادند و نه از بابت درآمدهای خود، اما خراجی را که سلطان سنار مقرر کرده بود می پرداختند. کاروانهایی که از جنوب (یعنی سرزمین فُنْج ) می آمدند باج نمی دادند، ولی هدایایی به مک تقدیم می داشتند. مناسبات بازرگانی سرزمین بربر موجب شد که دَناقِله و عَبابِده * و بیگانگانِ دیگر در آنجا مستقر شدند. عبابده راهنمایی و پاسداری کاروانهایی را که از صحرای نوبه می گذشتند به عهده داشتند. گویند آخرین مکِ بربری ، که ناصرالدین نام داشت ، برای بازپس گرفتن تخت حکمرانی خود دست به دامان محمدعلی پاشا * شد. به هر حال ، مسلم است که او از سپاه ترک و مصر که در 30 جمادی الاولی 1236 وارد سرزمین بربر شد بگرمی استقبال کرد.

2) ایالت بربر . در زمان تسلط ترکان و مصریان ، سرزمین میرَفابی جزئی از ایالت بربر بود که از حَجْرالعَسَل (16 درجه و 24 دقیقة عرض شمالی ) در شمال تا ابوحَمَد در کرانة راست و کُرتی بر کرانة چپ نیل امتداد داشت و صحراهای اطراف و ساکنان چادرنشین آنها را نیز شامل می شد. گسترش سلطة محمدعلی بر قبایل بجه ، که به گشایش راه دایمی تجارت با سواکن منجر شد، برآبادانی مرکز این ایالت افزود. آخرین حاکم خدیوی این ناحیه ، حسین پاشا خلیفه ، عَبّادیِ معروف ، در ربیع الاخر 1301، که گوردون با سمت فرماندار کل وارد آنجا شد، سرگرم سرکوب کردن جنبش پیروان مهدی (انصار) بود. کوششهای گوردون در راه ایجاد پیوند دوستانه با «مهدی * » و افشای جسورانة طرحی که برای تخلیة سودان تهیه شده بود موجب تضعیف جُنْبِش شد. در جمادی الا´خرة 1301 مهدی ، محمدالخیر عبداللّه خوجَلی را مأمور «جهاد» در سرزمین بربر کرد و در ماه رجب همان سال ، مرکز ایالت به دست او افتاد و بدین سان گوردون در خرطوم منزوی شد.

سرزمین بربر در دورة تسلط پیروان مهدی به دست حاکم نظامی اداره می شد و شامل پادگان نظامی و خزانة ایالتی بود. رکود تجارت نخست موجب نگرانی اهالی شد، اما هنوز داد و ستد مختصری با مصر علیا و سواکن جریان داشت و حقوق گمرکی آن منبع درآمدی برای این ایالت به شمار می رفت . آخرین حاکم از پیروان مهدی ، که محمد الزاکی عثمان نام داشت ، پس از آنکه برای جلوگیری از پیشروی سپاه انگلیس و مصر، چندی بیهوده یاری طلبید، از مرکز ایالت عقب نشینی کرد و سپاه مصری ـ انگلیسی در ربیع الا´خر 1315 شهر را به اشغال درآورد. ایالت بربر، پس از فتح مجدد، در مرزهایی محدودتر از مرزهای قبل از تسلط پیروان مهدی ، شکل گرفت و پس از آن هم در دُنْقُله و حَلْفا ادغام شد و این سه ، بر روی هم ، ایالت شمالیِ امروزی را به وجود آوردند.

3) شهر بربر . تا قبل از دورة حاکمیت ترک و مصر، ظاهراً به عنوان شهر معروف نبوده است . بروس (1772) شهر «گوز » (یعنی همان قُوزالفُنْج ) را پایتخت سرزمین بربر دانسته است . این شهر در زمانی که بورکهارت از آن دیدن کرده (1229) بسیار بیرونق بوده و دهکده ای شمالی تر، که وی آن را «اَنْخیره » خوانده ، پایتخت بوده است . این کلمه ظاهراً صورت تحریف شده ای از اَلْمِخَیْرِف («اَلْمِخیر » در آثار کایّو ) است ، و نام اخیر در دورة تسلط ترکان و مصریان بر پایتخت ایالت اطلاق می شد. پس از تسلط پیروان مهدی براین ناحیه ، شهر المخیرف متروک ماند و شهر کنونی بربر، در منطقه ای شمالی تر، برجای اردوگاه مهدیون بنا شد. شهر بربر از زمان فتح مجدد، اهمیت خود را از دست داد. در 1323، مرکز ایالت به الدامِر انتقال یافت و از لحاظ اهمیت مواصلاتی نیز، شهر جدید عَطْبَرا، که راه آهن از آن می گذرد، بر شهر بربر پیشی گرفت .

---

منابع :
(1) نُعّوم شُقَیر، تاریخ السودان ، قاهره 1903، ج 1، ص 87 ـ90؛


(2) J. L. Burckhardt, Travels in Nubia, London 1819, 207-258;
(3) O.G.S. Crawford, The Fung Kingdom of Sennar, Gloucester 1951, 53-56, 267-270.

گزارش ارزشمند منتشر نشده ای به قلم حسین پاشا خلیفه دربارة سقوط بربر در آرشیو سودان در شهر خرطوم ، Cairint, I/8,36 موجود است .

/هولت ( د. اسلام )/