بَرات (2) ، در اصطلاح دیوانی عثمانی گونه ای فرمان * از جانب سلطان . در اسناد دولت عثمانی ؛ این برات را که به طغرای سلطان مزین بود، بیتی ، برات شریف ، نشانْ، نشانِ شریف ، حکم و مثال نیز خوانده اند؛ علاوه بر اینها، گاه یِرلیغ ، بویورولْدو، توقیع ، منشور و اراده نیز به همین معنا به کار می رفته است . با اینهمه ، برات مفهوم بسیار محدودتری داشته و آن «عطا» یا «حکم انتصاب به مقام » بوده و بر این اساس ، انواع گوناگونی داشته است : براتِ تیمار، التزام ، معافیت ، مقاطعه ، مالکانه ، امتیاز؛ براتِ مقامات بیگلربیگی ، نشانجی (مهردار)، دفترداری ، وزارت ؛ و برات مأموریتهای دیگری که به موجب آنها اجازة امامتِ محل یا مسجد، خطبه خوانی ، خدمتگزاری کعبه و حرم پیامبر، طبابت و جز آن داده می شد (مُهِمّه دفتری ، ص 557، 696و ...). برات به معنای «عطا» از اصطلاحات رایج در دیوان املاک (تیمار * ) بود. در براتهای واگذاری تیمار (اقطاع /تیول ) هویت صاحب تیمار، نام ناحیة به تیمار داده شده ، و مقدار و کیفیت واگذاری آن ذکر می شد. در اسناد رسمی معمولاً به براتهایی که قبلاً صادر شده بود، اشاره می شد؛ اما در احکام عطا، کلمة برات به کار نمی رفت و از مضمون حکم درمی یافتند که برات است یا نه . براتهای مشتمل بر حکم انتصاب ، چون از جانب سلطان صادر می شد، همواره با صفت «شریف » یا «همایون » همراه بود. در این براتها نوع و محل خدمت ، حقوق یا درآمد حاصل از آن ، و نام و وظیفة گیرندة آن قید می شد و، اگر این وظیفه متضمن خدمات مهمی بود، درجة صاحب صلاحیت بصراحت نوشته می شد؛ حتی اسقفهای سوریه نیز تنها، پس از دریافتِ برات از سلطان ، اجازة کار می یافتند ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل «برائت ») قدرت فرمانروایانِ دست نشاندة سلطان نیز از طریق برات رسمیت می یافت .

با تغییر سلطان ، براتهای جدید با طغرای سلطان جدید داده می شد که به آن «تجدید برات » می گفتند.

نثر براتها برحسب مقام یا تیول اعطا شده ، ساده یا متکلف ، اما عناصر اصلی و ترتیب آنها یکسان بود. معمولاً همة براتها بعد از «دعوت » و «طغرا» با عباراتی مصنوع و متکلف آغاز می شد و در همان عباراتِ نخستین ، سلطان دلیل اعطا یا انتصاب را، با ذکر نام صاحب آن ، بیان می کرد و اگر این حکم متضمن بهره برداری از برخی املاک بود، آنها را برمی شمرد. این قسمت ، در واقع ، مهمترین بخش برات بود که آن را به خط سیاقت و ارقام عربی می نوشتند و پس از آن از اهالی محل ، می خواستند تا دارندة برات را به رسمیت بشناسند. براتها گاه تاریخ نداشت و گاه «دایرة تاریخگذاری » آن را به خطی متفاوت با خط سند و با قلمی دیگر اضافه می کرد و در گوشة چپِ پایین سند، نام مکانی که فرمان در آنجا صادر شده بود، می آمد.

صاحب برات را بَراتْلی می نامیدند. براتلی برای تحریر برات بایست حق التحریری به نام «رسم برات » می پرداخت .

از اواخر قرن دوازدهم ، نمایندگان و مقامات رایزنی (کنسولی ) که در محل استخدام شده بودند، با سوءاستفاده از حقوق ویژه بیگانگان (کاپیتولاسیون )، براتهایی را به بازرگانان محلی می فروختند که به موجب آن حق تجارت با اروپا و نیز امتیازات و معافیتهای مهم حقوقی و مالی و تجاری به دارندة برات اعطا می شد. به صاحبان این براتها بازرگانان برات دار می گفتند. در اوایل قرن سیزدهم ، سلطان سلیم (حک : 1203ـ1222) با صدور براتهایی برای بازرگانان غیر مسلمان محلی و سپس تجّار مسلمان ، با این سوداگران اروپایی به رقابت پرداخت .

/ تلخیص از فکته ؛ لویس ( د.اسلام )؛ اوزون چارشیلی

( د.ا. ترک )/