responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 832

 

بَذّ (البَذّ؛ مثنی : بذّین /البذین ) ـ نیز بَد ـ ، نام تاریخی منطقه ، کوهستان ، شهر (یا دو شهر) و قلعه ای در آذربایجان شرقی . ویرانه های قلعة بذ در شرق شهرستان کنونی کَلِیبَر * ، در سمت چپ قسمت سفلای رود قره سو، در قسمت شمالی کوهستان هشتادسر، مغرب ده قلعه کندی دیده می شود. بذ مرکز اصلی مقاومت خرمدینان و بابک * در برابر خلفای عباسی (بویژه معتصم ) بود. به نوشتة ابن خرداذبه (ص 121)، بذ در هفت فرسنگی ( مغرب ) بَرزَنْد * ، و در یک فرسنگی ( غرب ) دوالرود یا رودالروذ، خندق سوم افشین ، واقع بود. افشین از برزند تا بذ سه خندق کنده بود تا سپاهیان خود را از شبیخون جنگجویان بابک حراست کند، طبری فاصلة رودالروذ را تا شهر بذ، دو فرسنگ می نویسد (سلسله سوم ، ص 1203). رود مذکور با رود قره سوی کنونی مطابقت می کند، زیرا فاصلة قره سو با آبادی «قلعة بَرزَنْد» کنونی کمابیش با فاصلة رودالروذ با برزند تاریخی که افشین در آن اقامت داشت ، مطابق است . امروز چندین رود در نزدیکیهای خندق سوم افشین به قره سو می ریزد، از جمله : رود اَهَر در نزدیک آبادی گُل لَر در 5ر36 کیلومتری جنوب شرقی هوراند (رزم آرا، ج 4، ص 61، 456)، رود قوری چای در دهستان دو دانگِه ، و رود کجرود در دهستان دِیْلِگه در مشرق بخش هوراند (همان ، ج 4، ص 552). مسیر قوری چای و شیارهای نزدیک آن تنها راه وصول به دره های علیای کوهستان هشتادسر است که قلعة بذ در آن قرار داشته است ، و احتمالاً سپاهیان افشین از همین مسیر به شهر بذ رسیده و آن را گشوده اند. از نوشته های طبری چنین برمی آید که شهر بذ و دژهای دیگر بابک در دره های شمالی کوهستان هشتادسر بود (وقایع 221 و 222، سلسله سوم ، ص 1188 به بعد). نام کوه هشتادسر که در مآخذ قرن هشتم نیز آمده است (قطبی اهری ، گ 6) گاهی هشته سر (نادرمیرزا قاجار، ص 19) و نیز هشت سر ضبط شده است (رزم آرا، ج 4، ص 60) و در نقشه های جغرافیایی آن را گشت سر (بلندترین قله 908 ، 2 متر) نوشته اند، که اشتباه به نظر می رسد. ابن خرداذبه ، بذ را از رُستاقهای کورة آذربایجان ، و از سوی دیگر آن را مدینة (شهر و مرکز) بابک خوانده ، و فاصلة آن را تا بَردَعه * سی فرسنگ ضبط کرده است (ص 119ـ122). رستاق در آن دوره ها منطقة کوچکی بود که بر دهکده ها و مزارع مشتمل می شد (یاقوت حموی ، ج 1، ص 41). یاقوت نیز از بذ به عنوان کوره ( منطقه ) سخن گفته و پاره ای از قُرا و مواضع آن را نام برده است ، از جمله : 1) دَرْوَدْ که آن را موضعی (محلی ) در آذربایجان می داند (ج 1، ص 529، ج 2، ص 571). طبری فاصلة دَرْوَدْ را تا بذ شش میل (دو فرسنگ ) می نویسد (سلسله سوم ، ص 1187). امروز جای درود مشخص نیست ، ولی به قسمت سفلای رود قره سو پس از ریختن رود اهر به آن «درآورد» گفته می شود (رزم آرا، ج 4، ص 61)، و تا قرن هشتم به آن دَره رُود می گفتند (قطبی اهری ، گ 50). امروزه در مغان * نام قره سو را دره وود می گویند (ساعدی ، ص 28) که با نام محل قدیم درود شباهت دارد. 2) قُران که قصبة بذ در آذربایجان بود (یاقوت حموی ، ج 4، ص 51). 3) کَذَج که نام قلعه ای در آذربایجان و از منازل بابک بوده است (همان ، ج 4، ص 245). 4) کلان رود که نزدیک بذ قرار داشت . طبری (سلسله سوم ، ص 1195) محل آن را در سه میلی (یک فرسنگی ) برزند می داند. 5) سِنْدبایا که در منطقة بذ بود (یاقوت حموی ، ج 3، ص 166). 6) اَبْرشَتویم که نام کوهی در بذ بود (همان ، ج 1، ص 80).

پیشینه . از جغرافیای تاریخی بذ، در دورة پیش از اسلام ، اطلاع چندانی در دست نیست ؛ ظاهراً در دورة هخامنشیان کادوسیها، از اقوام ساکن کرانه های جنوب غربی دریای خزر، در آنجا زندگی می کرده اند و جنگهایی نیز با هخامنشیان داشته اند (دیاکونوف ، ص 85، 411ـ412، 623). ظاهراً کادوسیها همان قوم طالش اند (کسروی ، 1335 ش ، ص 25). از آن به بعد، تا قرن هشتم ، از بذ اطلاعی در دست نیست . در این قرن ، حمدالله مستوفی دربارة اهالی کلیبر، که نزدیک بذ بوده است ، می نویسد: «مردمش از ترک و طالش ممزوج اند» (ص 84). در اوایل دورة اسلامی ، بذ به منطقه ای گفته می شد که در قسمتی از قره باغ ـ یا درست تر قره جه داغ ـ آذربایجان قرار داشت و از شمال به رود ارس ، از مشرق به قسمت سفلای رود قره سو ( و دشت مغان ) ، و از جنوب به ناحیة اهر ( در دوره اسلامی به اهر، مَیْمَذ می گفتند و مرکز آن نیز اهر بود ( حدودالعالم ، ص 160) ) ، و از مغرب به رود کلیبر محدود می شد. بذ از لحاظ جغرافیایی تقریباً منطقه ای بسته بود. امروزه ، رودهای قره سو و سَلین چای و کلیبر و ارس آن را از شمال و مشرق و مغرب مسدود می کنند و از جنوب نیز کوههای شِیوَر آن را دربرگرفته است . رسیدن به منطقة هشتادسر تنها از درة رودهای اهر و قوری چای و کجرود امکان دارد. راه عمدة این منطقة ییلاقی ، که محل دامداری است ، به دشت مغان (منطقة قشلاقی )، تنها از شیارهای گرانکوه هشته سر، و از کنار مسیر رودهایی است که از مشرق آن به رود قره سو می ریزد. بذ از شمال و شمال غربی به رود ارس ، و از کرانه های جنگلی رودهای سلین چای و کلیبر به مناطق غربی راه داشت . امروز نیز این منطقه با جاده ای که از کناره های رود سلین چای می گذرد، به کرانه های جنوبی رود ارس می پیوندد. از مآخذ تاریخی چنین برمی آید که قلمرو سیاسی بابک بارها گسترده تر از جغرافیای تاریخی بذ بوده است و بذ بیشتر به دره های شمالی گرانکوه هشته سر و قلعه های آن ، بویژه به باروها و دهکده های واقع در آن ، گفته می شد.

منطقة بذ، براثر فراوانی رودها و چشمه های آب گرم و سرد و جنگلی بودن و داشتن مراتع سرسبز و خرم و به طور کلی ییلاقی بودن ، از دیرباز محل پرورش گوسفند بوده است . نزدیکی مناطق قشلاقی ، در شمال کرانه های جنوبی رود ارس و در مشرق دشت مغان ، به آن اهمیت خاصی می داد. تولید باغی آن از قدیم انار، انجیر، تره ، خیار، خربزه ؛ و فراورده های دامی آن ماست ، روغن و پشم بوده است و احتمالاً از صنایع دستی کرباس بافی ، جاجیم بافی و تولید پارچه های دست باف نیز داشته است . بعضی از محصولات این منطقه را بابک به افشین هدیه کرده بود. ابودُلَف می نویسد: در آن ناحیه ، انار عجیبی بار می آید که نظیر آن در شهرهای دیگر نیست (ص 47). برای گرمایش در منطقه از زغال چوبی و تپاله های دامی استفاده می شد. زغال چوبی آن تقریباً تا پس از 1342، سوخت مردم آذربایجان شرقی را تأمین می کرد. بذ هیچگاه دارای شهرهای تجاری نبود و شهرنشینی در آن رواج نداشت ، ولی از لحاظ پرورش گوسفند و فراورده های دامی مهم بود که قشلاق آن در مناطق اطراف دشت مغان و شهرهای آن (اَرْشَق و برزند و باجَروان * )، و داد و ستد آن با شهرهای اردبیل و میمذ و سراب و زنجان و کوره سر بود. چنانکه از مآخذ تاریخی برمی آید، در بذ اقتصاد دامی غالب بوده است . در قرن دوم که جاویدان ، استاد بابک ، در آنجا به طور مستقل زندگی می کرد، صاحب گوسفندان فراوانی بود به طوری که روزی برای فروش دوهزار گوسفند به زنجان رفت و در بازگشت از همین سفر در بلال آباد میمذ با بابک آشنا شد و او را با خود به سرزمین بذ برد (ابن ندیم ، ص 612ـ613). پس از شکست بابک نیز سرزمین بذ مانند منطقة سبلان ، اهمیت دامداری خود را حفظ کرد. احتمالاً در قرن چهارم در داد و ستد با کوره سر، که دارای بازار بزرگی بود، سهمی داشته است . بنابه نوشتة ابن حوقل ، در بازار کوره سر، که در دوازده فرسنگی مراغه به سوی اردبیل واقع بود و قلعة محکمی داشت ، مبادلات دامی انجام می گرفت ، و در آن صد هزار الی یک میلیون رأس گوسفند خرید و فروش می شد (ص 352). ظاهراً مردم بذ با مذهب خرمدینی و اقتصاد دامی پر اهمیت خود، از لحاظ اقتصادی و فرهنگی با اقوام تازه وارد به آذربایجان از روزهای نخست برخوردهایی داشتند؛ زیرا نخستین بار هنگام آمدن اعراب به آذربایجان ، مردم میمذ و باجروان و احتمالاً اهالی بذ در کنار آنان بسختی از سرزمین خود دفاع کردند (بلاذری ، ص 457). به نوشتة بلاذری ، چون اعراب در آذربایجان فرود آمدند (در 22، 23، 24) عشیره های عرب از کوفه و بصره و شام به آنجا روی آوردند و هر قوم بر هر چه توانست مسلط شد، و گروهی نیز زمینهای پارسیان را از آنان خریدند (ص 462) و مهاجرنشینهایی در آنجا تشکیل دادند و این مهاجرتها سالها ادامه داشت . در زمان خلافت ابوجعفر منصور عباسی ، قبایل یمنی از بصره به آذربایجان آمدند و قبیله رُوّادبن مُثَنی ' اَزْدی در منطقه ای از تبریز تا بذ ساکن شد (یعقوبی ، تاریخ ، ج 2، ص 371). به نوشتة ابن ندیم ، یکی از آبادیهای میمذ بلال آباد نامیده می شد، و هنگامی که جاویدان ، پس از بازگشت از زنجان ناگزیر براثر برف و فرارسیدن شب ، به بلال آباد پناه برد، مردم آنجا به وی روی خوش نشان ندادند و او را به خانة مادر بابک که در فقر به سر می برد، راهنمایی کردند (ص 613). ممکن است بلال آباد جایگاه یزیدبن بلال یمنی از رؤسای قبایل عرب باشد که به نوشتة یعقوبی ( تاریخ ، ج 2، ص 445) در 198 هجری در آذربایجان علم طغیان بر ضد بغداد برافراشت . از نوشتة ابن ندیم چنین برمی آید که در منطقة میمذ قبایل عرب ساکن شده بودند، به طوری که آهنگهای نبطی در آنجا به گوش می رسید. بنابراین ، مردم بذ از جنوب با اهالی میمذ و اهر، یا به عبارت درست تر با مهاجرنشینان عرب مسلمان ، همسایه شده بودند که با هم اختلاف مذهبی داشتند. تصادفی نیست که در جنگ بابک با افشین از مردم اهر و میمذ سخنی در میان نیست . سرزمین بذ از مغرب نیز به مرند و تبریز و ارومیه پیوندی یافت که محمدبن بعیث عرب در آنجا حکمروایی داشت و در جنگ بابک با افشین خدمات فراوانی به افشین کرد و راههای سوق الجیشی بذ را به افشین نشان داد و عصمت ، سردار بابک ، را فریفت و دستگیر کرد. آشنایی بابک با اعراب پیش از پیوستن به جاویدان آغاز شد. او مدتها نزد شِبل بن المُنَقی ' که در رستاق سراب ساکن بود و از قبایل عرب بود، دامداری می کرد، و طنبورزدن را نیز از غلامان وی آموخت و دو سال در تبریز نزد محمّدبن رواد اَزْدی به کار اشتغال داشت . ظاهراً شبل برادر رواد ازدی است و منقی هم تحریف شدة مثنی (کسروی ، 1353 ش ، ص 154، پانویس 1، ص 155). بنابراین ، هم جاویدان و هم بابک و دیگر اهالی بذ با مهاجرنشینان عرب برخوردهایی داشته اند که سرانجام به قیام بابک منجر شده است . نخستین جنگ بابک با اعراب ، بنابر مآخذ تازه یافت شده ، با مهاجرنشینان یمنی بود. اولین اقدام بابک آن بود که بر جماعتی از اعراب یمنی تاخت و همه را کشت و آن نواحی را گرفت (ابوالمعالی ، ج 10، ص 300).

اهالی بذ پیش از بابک مذهب جاودانیه داشتند (ظاهراً شعبه ای از خرّمیه . یعقوبی ، البلدان ، ص 272)، و به تناسخ معتقد بودند؛ زیرا وقتی بابک جانشین جاویدان می شود، به نوشتة ابن ندیم (ص 614) پیروان جاویدان با تشریفات خاصی به بابک می گویند: به تو ایمان می آوریم ای بابک ، همچون که ایمان داشتیم به روان جاویدان . به نوشتة ابن خرداذبه (ص 121) پس از پیروزی افشین ، بذ مانند اِرَم با ساکنانش نابود شدند، ولی بنابر مآخذ تاریخی خرمدینان پس از بابک نیز به زندگی اجتماعی (با حفظ شعایر فرهنگی ) خود ادامه داده اند، به طوری که در قرن چهارم ، خرمدینان در کوههای خرمیه (بذ) زندگی می کردند. گرچه خرمدینان قرآن می خوانده اند و در دهکده های آنان مساجد بوده ، در باطن معتقدات خود را حفظ کرده بودند (اصطخری ، ص 203؛ ابن حوقل ، ص 372). در 341 هجری ، ابودلف می نویسد: «در بذین مکانی به مساحت سه جریب دیدم . این ( جای مرد ) موقف رجل بود و هرکس در آنجا بایستد و از خدا چیزی بخواهد، دعایش مستجاب می شود، و نیز در این مکان انتظار ظهور مهدی را دارند. در بذین ، پرچمهای سرخ پوشان معروف به خرمیه برافراشته شده و بابک از آنجا برخاست . در پایین شهر رود بزرگی جاری است و چنانچه بیماری مبتلا به تبهای کهنه در آن شستشو نماید شفا می یابد» (ص 46ـ47). امروز در همین منطقه که ابودلف از آن سخن می گوید، در حدود 5ر31 کیلومتری شمال شرقی شهر کلیبر در دهستان گرمادوز، دهکده ای به نام قلعه کندی در دره ای قرار دارد که رود سلین چای از نزدیک آن می گذرد و دارای آب گرم معدنی است و کسانی که به بیماری جلدی دچار می شوند، در آن شستشو می کنند. ظاهراً قلعة خرابه ای که در مغرب آبادی روی صخره ای در فاصلة چندصد متری قرار دارد، همان قلعة بذ است و احتمالاً دهکدة قلعه کندی هم در جای شهر قدیم بذ بنا شده که ابودلف از هر دو به نام البذین سخن گفته است . مینورسکی می نویسد که ابودلف احتمالاً برای رفتن به بذ، از پل قدیم خداآفرین بر رود ارس گذشته است ، و می افزاید که بذ را باید در بالای رود کلیبر، در یکی از دره های پهلویی آن جستجو کرد. او از اینکه ابودلف رود کلیبر را عظیم خوانده است تعجب می کند (همان ، ص 106، حاشیه مینورسکی )، همین تعجب مینورسکی نشان می دهد که ابودلف از دره های رود کلیبر نگذشته ، بلکه از سمت چپ رود سلین چای به بذ آمده است ، یعنی همان مسیری که بابک در آنجا با چهار تن دیگر (مادر، برادر، دختر و همسرش ) به محاصرة پنج هزار تن از سپاهیان افشین افتاد و توانست با برادرش خط محاصره را شکافته به آن سوی رود ارس برود. به هر حال ، خرمدینان قرنها پس از شکست بابک به حیات خود ادامه دادند.

به نوشتة سمعانی (ج 2، ص 8)، خرمدینان ، تا سدة ششم نیز در آن منطقه بوده اند. او می گوید: در کوهستان بذ گروهی از بابکیان مانده اند و در هر سال مراسمی اجرا می کنند و در محافل و خلوتها و مناجات خود بر پیامبر خود شروین سرود می خوانند و می گریند. ظاهراً در قرن هشتم مردم بذ پاره ای از ویژگیهای خود مانند سرکشی و مقاومت را حفظ کرده بودند، گرچه حمدالله مستوفی اکثر ساکنان آنجا (کلیبر) را قطاع الطریق می داند (ص 197). از مدتها پیش ، محققان ، دربارة سرزمین بذ، جایگاه بابک خرمدین ، به تحقیق پرداخته اند؛ سعید نفیسی (ص 36) می نویسد: «ناحیة بذ و شهر بذ و کوهستان بذ در خاور دشت مغان ، نزدیک طالش کنونی و در مجاورت کرانه های باختری دریای خزر، بوده است ». باستان شناسان ایران که در سه کیلومتری غرب شهر کلیبر، قلعة جمهور را کاوش کرده اند، پنداشته اند که شهر بذ را یافته اند، و در گزارش خود نوشته اند که در آنجا سکه های دوران اتابکان آذربایجان (در سده های ششم و هفتم ) به دست آمده ، و سفالینه های متعلق به قرن سوم در جوار تنورها کشف شده است ، و با شواهد تاریخی بر هیأت باستان شناسی مسلم شده است که قلعة جمهور دژ بابک بوده است (کامبخش فرد، ص 2ـ6)، این مطلب نادرست در > دایرة المعارف آذربایجان شوروی < هم راه یافته است (ج 2، ص 139). مورخان و جغرافیانویسان اسلامی بذ را در یک یا دو فرسنگی مغرب قره سو و در دره های کوهستان هشتادسر (هشته سر کنونی ) دانسته اند، در حالیکه قلعة جمهور و کلیبر به خط عمود تا قره سو حدود چهل کیلومتر فاصله دارد. ظاهراً نخستین مورخی که درست تحقیق کرده ، کسروی است که می نویسد: «از روی تحقیقی که ما کرده ایم ، بذ در خاک قرجه داغ کنونی در شمال و بالاسر شهر اهر و اندکی مایل به شرق نهاده بوده است » (1353 ش ، ص 153). در 1959، مینورسکی جای بذ را همانجایی می داند که کسروی گفته است ؛ به نظر او بذ را در بالای کلیبر، در یکی از دره های پهلویی آن باید جستجو کرد (ابودلف خزرجی ، ص 106، حاشیه مینورسکی ).


منابع :
(1) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(2) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمة محمدرضا تجدّد، تهران 1366 ش ؛
(4) محمدبن عبیدالله ابوالمعالی ، «باب پنجم از کتاب بیان الادیان »، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، فرهنگ ایران زمین ، ج 10 (1341 ش )، ص 282ـ 318؛
(5) مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی ، سفرنامه ابودلف در ایران ، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی ، ترجمة ابوالفضل طباطبائی ، تهران 1354 ش ؛
(6) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(7) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، ترجمة محمد توکل ، تهران 1367 ش ؛
(8) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ

(9) گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(10) ایگور میخائیلوویچ دیاکونف ، تاریخ ماد ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 ش ؛
(11) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها) ، ج 4: استان سوم و چهارم (آذربایجان ) ، تهران 1355 ش ؛
(12) غلامحسین ساعدی ، خیاو، یا، مشکین شهر ، تهران 1354 ش ؛
(13) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج 2، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1383/1963؛
(14) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(15) زکریابن محمد قزوینی ، کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد ، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن 1967، ص 344؛
(16) ابوبکر قطبی اهری ، تاریخ شیخ اویس ، چاپ ین فن لون ، لاهه 1373؛
(17) کامبخش فرد، «قلعة جمهور ' دژبذ ` جایگاه بابک خرّم دین »، هنر و مردم ، دورة جدید، ش 50 (آذر 1345 ش )؛
(18) احمد کسروی ، شهریاران گمنام ، تهران 1353 ش ؛
(19) همو، نامهای شهرها و دیه های ایران ، تهران 1335 ش ؛
(20) نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، چاپ محمد مشیری ، چاپ افست تهران 1360 ش ؛
(21) سعید نفیسی ، بابک خرّم دین : دلاور آذربایجان ، تهران 1333 ش ؛
(22) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(23) احمدبن اسحاق یعقوبی ، البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(24) همو، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) ؛


A ¦ zarba ¦ idja ¦ n Sovet Ensiklopediya ¦ si, Baku 1976-1986.

/خسرو خسروی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 832
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست