بدیعی سمرقندی ، مولانا یوسف ادیب و سخنور قرن نهم . در اَنْدِجان زاده شد و در همانجا به نوجوانی رسید (خواندمیر، ج 4، ص 337؛ واله داغستانی ، گ 53 ر) ازینرو عده ای از معاصران او را بدیعی اندجانی خوانده اند (نفیسی ، ج 1، ص 323؛ خیامپور ذیل «بدیعی اندجانی »). در نوجوانی به سمرقند رفت و به تحصیل فنون ادبی پرداخت (خواندمیر، همانجا) و در همانجا با مولانا صفایی ، همشهریِ شاعرش ، آشنا شد (واله داغستانی ، گ 53 پ ). پیوند دوستانه اش با صفایی ، به حدّی عمیق بود که ظریفانِ هرات بدیعی را، به تخلص و شهرت ، صفایی می خواندند و او از این نسبت می رنجید (امیر علیشیر نوایی ، ص 48، 222؛ نیز رجوع کنید به واله داغستانی ، همانجا؛ این روش نامگذاری در خصوص دوستانی که یکی کمسالتر از دیگری باشد تاکنون در میان هرویان رایج است ). او از خردسالی به شعر و شاعری روی آورد. هرچند امیرعلیشیر نوایی (ص 48) اشعار خردسالیش را خام و ناپخته می داند، پس از وقوف به فن شعر و عروض ، شعرش پخته و مقبول شده است (خواندمیر، همانجا). بدیعی در عهد بایسنغر * (799ـ837) به هرات رفت و در زمرة سخنوران مقرّب او درآمد (دولتشاه سمرقندی ، ص 310؛ خواندمیر، همانجا) و به قولی صاحب صلاحیت شد (امیرعلیشیر نوایی ، همانجا). او به فن معمّا، از فنون رایج ادبی آن عصر، تسلّط کامل داشت و در تبیین قواعد معمّا نیز رساله ای تألیف کرده است که معاصرانش آن را مفید دانسته اند (همان ، ص 49؛ واله داغستانی ، همانجا؛ خواندمیر، همانجا). علاوه برآن ، تتبّعش از قصیدة مرآة الصفاء نیز مشهور است (امیر علیشیر نوایی ، ص 222؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 1، ص 131). او در اواخر عمر به سرخس رفت و در 897 در همانجا درگذشت و در خانقاه مزار بابالقمان سرخسی دفن شد (خواندمیر، همانجا؛ امیرعلیشیر نوایی ، همانجا). ازینرو بعضی از متأخران او را به آن شهر منسوب کرده و بدیعی سرخسی خوانده اند (واله داغستانی ، همانجا).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) امیرعلیشیر نوایی ، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1323 ش ؛
(3) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(4) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تبریز 1340 ش ؛
(5) دولتشاه سمرقندی ، کتاب تذکرة الشعراء ، چاپ محمد رمضانی ، تهران 1338 ش ؛
سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر

(6) فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
علیقلی واله داغستانی ، ریاض الشعراء ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 4301.

/ نجیب مایل هروی /