responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 801

 

بدیع اُسطُرلابی ، ابوالقاسم (یا اَسطرلابی / اصطرلابی )، بدیع الزمان ابوالقاسم هِبَّةُاللّ'ه بن حسین بن احمد (یا یوسف )، منجم ، شاعر و سازندة ابزارهای نجومی در قرن ششم . وی به دلیل مهارت در ساختن انواع اسطرلاب * ، اسطرلابی خوانده شد (یاقوت حموی ، ج 19، ص 273). برخی از نویسندگان او را حکیم ، فیلسوف ، ریاضیدان ، پزشک و آگاه بر علم کلام و طلسمات نیز خوانده اند (عمادالدین کاتب ، ج 2، جزء 3، ص 138؛ یاقوت حموی ، همانجا؛ ابن ابی اُصیبعة ، ص 376).

عمادالدین کاتب (متوفی 597) تاریخنگار معاصر بدیع ، دربارة محل و تاریخ تولد او اطلاعی نمی دهد. برخی او را اهل بغداد (یاقوت حَمَوی ، همانجا؛ قِفْطی ، ص 339) و بعضی اصلاً اصفهانی دانسته اند که به بغداد رفته و تا پایان عمر در آنجا اقامت گزیده است (کحاله ، ج 13، ص 137؛ طُوقان ، ص 381؛ سارتن ، ج 2، بخش 1، ص 204؛ الگود، ص 197). همچنین به گفتة برخی منابع ، خاندانش از طبرستان بوده و خودش در اصفهان درگذشته است (ایرانیکا، ذیل «اسطرلاب »، ج 2، ص 856).

ابن عبری (ص 209) از سه پزشک مشهور نیمة اول قرن ششم که نام هر سه هبة الله بوده یاد می کند و می گوید که یکی از آنان هبّه الله بن حسین اصفهانی (متوفی ح 530) است و برخی به دلیل مشابهت نام او با اسطرلابی ، بدیع را اصفهانی پنداشته اند (زرکلی ، ج 8 ، ص 72؛
دهخدا، ذیل «هبة الله بن حسین »)؛
در حالی که ابن عبری در جای دیگر (ص 210)، با ذکر نام جدّ هبة الله اصفهانی (علی ) و آوردن نمونة شعری از بدیع اسطرلابی ، آن دو را از یکدیگر متمایز کرده است .

برخی معتقدند که شرح حال نویسان قدیم دربارة مرتبه و احاطة بدیع در علوم مختلف مبالغه کرده اند. به تصریح خوانساری (ج 2، ص 140) او ابداعی نکرده است ؛
و به گفتة سوتر ( د. اسلام ، ذیل «بدیع الاسطرلابی ») و طوقان (ص 380)، ستایشهای مورخان و نویسندگان پیشین از بدیع ، غلوآمیز و ناشی از کم دانشی آنان و فاقد ارزیابی علمی بوده و موجب شده است که جایگاه واقعی کارهای علمی او بازشناخته نشود (نیز رجوع کنید به سارتن ، ج 2، بخش 1، ص 123، 204). با اینهمه ، بدیع الزمان جَزَری * (متوفی ح 602) بر نوآوری بدیع در ساختن ابزارِ علمی تصریح کرده و به شرح وسیلة ابداعی او پرداخته است (ص 423).

پس از عمادالدین کاتب ، یاقوت حَمْوی و قِفْطی قدیمترین منابع شرح حال اویند. به نوشتة آنان ، وی در ساختن ابزارهایی چون انواع اسطرلاب ، پرگار و خط کش استاد بود و با شهرت فراوانی که در زمان مسترشد عباسی (حک : 512ـ529) یافت ، سرمایه ای بسیار اندوخت . او در فن خود پیوسته از برهانهای هندسی استفاده می کرد. و به وسیلة آلات فلکی بر تعیین مسیر انوار، آگاهی داشت و به ساختن طلسمات همّت می گماشت . رصدهای او برای یافتن اوقات سَعْد غالباً صحیح بوده است (یاقوت حموی ، ج 19، ص 274؛
قفطی ، ص 339ـ340؛
نیز رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ج 2، جزء 3، ص 138). رصد سال 524 در کاخ سلاطین سلجوقی (در دارالسلطانیه در مشرق بغداد) به سرپرستی و نظارت او بود، که ناتمام ماند (ابن اثیر، ج 10، ص 666). ابن ابی اصیبعة (ص 374ـ376) از قول مهذّب الدّین بن محمد خضرحَلَبی ، از آگاهان به علم نجوم ، بدیع را یگانة عصر خود خوانده و نوشته است که پدر مهذب الدین ، برهان منجّم ، از اهالی طبرستان و از سرآمدان دانش احکام نجوم با بدیع اسطرلابی مصاحب و همنشین بود و نجوم و احکام آن را از وی آموخته بود ( نامه دانشوران ناصری ، ج 8 ، ص 111ـ112). بدیع در 510، ابن تلمیذ * ، پزشک مشهور مسیحی ، را در اصفهان ملاقات کرد (ابن ابی اصیبعة ، ص 376) و از دانش پزشکی وی بهره برد ( نامة دانشوران ناصری ، ج 8، ص 111). وی در یکی از اشعارش ، فروتنی بی اندازة ابن تلمیذ را ستوده و جایگاه تواضع او را در ستارة ثریا دانسته است (فذاکَ مِن التّواضع فِی الثّریا؛
قفطی ، ص 346؛
ابن عبری ، ص 210).

بیشتر سروده های بدیع مایه های طنز و لطیفه دارد و بسیاری از بزرگان زمان ، از جمله منجّمان و پزشکان ، را به مناسبتهایی هجو کرده است (عمادالدین کاتب ، ج 2، جزء 3، ص 140ـ141، 145؛
ابن ابی اصیبعة ، ص 377، 379؛
علّوچی ، ص 107). به نوشتة ابن خلکان ، از به کار بردن واژه های رکیک در اشعار خویش پرهیز نمی کرد، ازینرو بسیاری از سروده هایش فاقد اعتبار و اهمیت است (ج 6، ص 51ـ52)؛
هرچند عمادالدین کاتب ، یاقوت حموی و ابن ابی اصیبعة نمونه های پراکنده ای از بهترین شعرهای او را که حاوی مضامین زیبا و بدیع است ، ثبت کرده اند. عمادالدین کاتب (ج 2، جزء 3، ص 139) شیرینی کلام او را چون حلاوت عسلی که از کندو خارج شده باشد، می داند و یاقوت حموی (ج 19، ص 274) شعرش را ناب و عالی وصف می کند.

بدیع تا پایان عمر در بغداد به سر برد و همواره در حرفة خود ممارست می کرد، تا جایی که ابن تلمیذ معتقد بود که او به سبب افراط در کار به یکی از بیماریهای دماغی دچار خواهد شد ( نامة دانشوران ناصری ، ج 8، ص 113). به نوشتة اغلب نویسندگان ، بدیع در 534، در بغداد براثر ابتلا به «فالج » درگذشت (یاقوت حموی ، همانجا؛
ابن خلکان ، ج 6، ص 52؛
ذهبی ، ج 20، ص 53 به نقل از ابن نجّار) و در مقبرة الوردیه در مشرق بغداد به خاک سپرده شد (ابن خلکان ، همانجا). ابن تَغْری بردی (ج 5، ص 275) وفات او را در 539 و ابن عماد حنبلی (ج 4، ص 103) در 533 ثبت کرده اند. سوتر ( د. اسلام ، ذیل «بدیع الاسطرلابی » به نقل از ابن عبری ، ص 210) می نویسد که بدیع را در حال اغما به خاک سپردند؛
در حالی که این شرح دربارة فوت هبة الله ، پزشک اصفهانی ، آمده است (رجوع کنید به سطور پیشین ؛
قفطی ، ص 342).

از بدیع ابزارهای نجومی و آثاری به جا مانده که تنها برخی به طور ناقص به دست ما رسیده است . بعضی از آنها عبارت اند از: 1) طراحی و ساخت ابزاری اسطرلاب گونه ، براساس زیج الصفائح تصنیف ابوجعفر خازن * . اصل این زیج به دست نیامده ولی از شواهد چنین برمی آید که مورد مراجعه و استفادة دانشمندان از جمله ابونصر عراق (رجوع کنید به ابن عراق * ) (متوفی قبل از 428) و بیرونی * (متوفی 440) نیز بوده است (ابوریحان بیرونی ، ص 326؛
همایی ، ص 57؛
قربانی ، ص 67). کینگ (مقالة یازدهم ، ص 106ـ110) تصاویری از ابزارِ دست ساختة بدیع را، که در مجموعة درک جی . دِ سولاپرایس در دانشگاه ییل محفوظ است ، با توضیحات مفیدی منتشر کرده است . تصویرها فقط دو طرف یکی از صفحات فلزی اسطرلابِ بدیع را نشان می دهد؛
ولی از آنها چنین برمی آید که صفحات دست ساختة دیگری هم بوده که در داخل اُمّ (حجرة ) اسطرلاب قرار می گرفته است . بر کُرسی (رجوع کنید به اسطرلاب * ) آن جملة «صنعه هبة الله بن الحسین البغدادی سنة ثیج ( 513 ) للهجرة »، حک شده که مبیّن نام سازنده و تاریخ ساخت آن است ؛
عبارت «هذا الا´لة تعرف بزیج الصفائح استنباط ابی جعفرالخازن »، بر روی دیگر کرسی ، نشان می دهد که این ابزار براساس زیج الصفائح ابوجعفر خازن ساخته شده است که آن را برای طراحی صفحات اسطرلابها نوشته بود. همچنین دور بخش مرکزی همین رویِ صفحه ، جملة «هذه الصفیحة من زیج الصفائح صنعة هبة اللّه بن الحسین البغدادی سنة ثید ( 514 ) » به چشم می خورد (همان ، مقالة یازدهم ، ص 110؛
کندی ، ص 15). این عبارات نشان می دهد که تعداد صفحات ساختة بدیع بیش از این بوده است . مهارت و ظرافت به کار رفته در ساخت و حکّاکی این صفحه جالب توجه است (همانجا). 2) شرحی بر رسالة فی الآلة الشّاملة ، تصنیف ابومحمد حامدبن خِضر خُجَندی * (متوفی ح 390)، برای تکمیل آلت شامله (یاقوت حموی ، ج 19، ص 274) که خجندی آن ابزار را برای عرضی ثابت طراحی کرده و ساخته بود. کینگ (مقالة یازدهم ، ص 109) آلت شامله را «صفحة مدرج نیمکُروی » نامیده و دربارة این وسیله ، مطلبی برنوشتة قدما نیفزوده است . بروکلمان ( > ذیل < ، ج 1، ص 390) با تردید، این رساله و رسالة فی عمل الا´لة العامّة را تصنیف واحدی با دو نام می داند. نسخة خطی این اثر موجود و دربارة عملکردِ ابزاری جامع است . به گفتة سامسو ( د.اسلام ، ذیل «خجندی ») آلت شامله در موضع مناسبی از اسطرلاب یا در دستگاه ارتفاع سنج قرار داده می شد. سید جلال الدین تهرانی * (ص 110) این وسیله را «حلقة شاملة افقی » می نامد و می گوید که ابزاری است مرکب از دوایر ارتفاع و افق ، که برای یافتن سَمت و ارتفاع کواکب به کار می رفت . وی اشاره می کند که بدیع اسطرلابی ، برای کاربرد این ابزار در عرضهای جغرافیایی مختلف ، آن را کامل کرد (همانجا) و می افزاید که ارتفاع یاب (تئودولیت ) ساختة اروپاییان ، شکل تکامل یافتة «حلقة شاملة افقی » است (همان ، ص 110، 123). به نوشتة تِکِلی (ج 7، ص 353) بدیع نوعی اسطرلاب را برای همة عرضها ساخته بود (برای اطلاع بیشتر از آلت شامله رجوع کنید به سدیّو، ص 148ـ149 و تصاویر شمارة 21،22) یک عدد از این ابزار در رصدخانة اُلُغ بیگ (متوفی 853)، تأسیس شده در 816، موجود بوده و گفته شده که هم کار اسطرلاب و هم کار رُبع را انجام می داده است ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ج 1، ص 249؛
نیز رجوع کنید به علم در اسلام ، ص 134 و اطلاعی که سیدحسین نصر از «آلت جامع » اختراع جابربن اَفلَح اشبیلی * (متوفی بین 535ـ545) و رسالة النافعة علی الا´لات الجامعة نوشتة رودانیِ مراکشی می دهد). 3) نوعی ساز بادی ابداعی ، که بدیع الزمان جزری در الجامع بین العلم والعمل النافع فی صناعة الحیل (ص 422ـ 424) به آن اشاره کرده است . وی که خود طرّاح و سازندة ابزارهای دقیق علمی بود و ابداعهای گذشتگان را بدقت مطالعه و اصلاح می کرد، در شکل هفتم از نوع چهارم اثرش (ص 393، «دربارة فوّاره هایی که در زمانهای معیّن شکلهایشان تغییر می کند و نِیهای دایمی »)، آلتی به نام «الزَمْرالدایم » (سازی بادی از انواع نی ) را وصف کرده و دربارة نوعی از آن که ابداع بدیع اسطرلابی بوده ، شرح مختصری نوشته و از آن به عنوان «آلتی مشهور» یاد کرده است (ص 423). 4) المعرب المحمودی فی الزّیج ، بنابر ضبط اسماعیل پاشا بغدادی (ج 6، ص 505)، یا زیج محمودی ، که به نام محمود سلجوقی (حک : 512ـ525) نوشته شده و اطلاعی از آن در دست نیست (رجوع کنید به کِنِدی ، ص 10). 5) رساله دربارة کاربرد اسطرلاب کروی ، که فرانتز رزنتال شرح مفصلی در معرفی آن منتشر کرده است (کینگ ، مقاله یازدهم ، ص 109). 6) رسالة فی الکرة ذات الکرسی ، که یاقوت حموی (ج 19، ص 274) از آن نام می برد. به عقیدة سید جلال الدین تهرانی (ص 106) کرات آسمانی تا زمان اسطرلابی فاقد کرسی (پایه ) بودند و او با افزودن آن ، نقص موجود در کره های نجومی را برطرف کرد. 7) دیوان الاسطرلابی یا دیوان اشعار بدیع ، که بیشتر مشتمل است بر لطایف و هجویات (حاجی خلیفه ، ج 1، ص 776). 8) درّة التاج من شعر ابن الحجّاج بالغ بر ده مجلّد (همان ، ج 1، ص 739، 765)، حاوی اشعارِ ابی عبدالله حسین بن حَجّاج (متوفی 391) در 141باب (یابه گفتة ذهبی ، ج 20، ص 53، در 140 باب ) و هر باب در فنی از فنون شعر (یاقوت حموی ، همانجا؛
ابن خلکان ، ج 6، ص 52). نسخه ای از دیوان ابن حجاج گردآوردة بدیع ، شامل 120 باب ، در کتابخانة ملی پاریس (ش 5913) نگهداری می شود (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 130).


منابع :
(1) ابن ابی اصیبعة ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1386/1966؛
(3) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، مصر ( بی تا. ) ؛
(4) ابن خلکان ، وفیات الاعیان و انباء ابناءالزمان ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(5) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ ا.صالحانی ، بیروت 1958؛
(6) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/1979؛
(7) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ زاخاو، لایپزیگ 1923؛
(8) سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین های خلافت شرقی ، ترجمة باهر فرقانی ، تهران 1356 ش ؛
(9) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین : اسماءالمؤلفین و آثارالمصنفین ، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، ج 6، بیروت 1402/1982؛
(10) ابی العزبن اسماعیل جزری ، الجامع بین العلم والعمل النافع فی صناعة الحیل ، چاپ احمد یوسف حسن ، حلب 1979؛
(11) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، بیروت 1410/1990؛
محمدباقربن زین العابدین

(12) خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(13) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیر نظر محمد معین ، تهران 1325ـ1361 ش ؛
(14) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، ج 20، چاپ شعیب ارنووط و محمد نعیم عرقسوسی ، بیروت 1406/1986؛
(15) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(16) زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ج 1، ترجمة احمد آرام ... ( و دیگران ) ، تهران 1365 ش ؛
(17) قدری حافظ طوقان ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات والفلک ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1963 ) ؛
(18) جلال الدین طهرانی ، گاهنامة 1311 ، تهران 1311 ش ؛
(19) علم در اسلام ، به اهتمام احمد آرام ، تهران 1366 ش ؛
(20) عبدالحمید علّوچی ، تاریخ الطب العراقی ، بغداد 1387/1967؛
(21) محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، خریدة القصر و جریدة العصر ، چاپ محمد بهجة اثری ، بغداد 1398/1978؛
(22) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛
(23) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(24) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛
(25) نامة دانشوران ناصری ، قم ( تاریخ مقدمه 1338 ش ) ؛
(26) جلال الدین همایی ، خیامی نامه ، تهران 1346 ش ؛
(27) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت 1355ـ1357/1936ـ 1938؛


(28) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(29) EI , s.vv. û Al -Bad ¦ â Ü Al -Ast ¤ urla ¦ b ¦ â ý (by H.Suter), Al -Khudjand ¦ â (by J.Samsئ);
(30) Encyclopaedia Iranica , s.v. ûAst ¤ orla ¦ bý (by D.Pingree), é , 856;
(31) E.S.Kennedy, A survey of Islamic astronomical tables , Philadelphia[n.d.];
(32) David A.King, Islamic astronomical instruments , London 1987;
(33) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Flo. 1975;
(34) L.A.Sإdillot, Mإmoire sur les instruments astronomiques des Arabes , Frankfurt 1989;
(35) Sevim Tekeli, û Al -Khujand ¦ â ý, in Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981.

/ حسن فیه عبداللهی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 801
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست