بِدلیسی ، ادریس ، حکیم الدین ادریس بن مولانا حسام الدین علی بدلیسی ، مورخ عثمانی . احتمالاً کردنژاد بود. در دربار آق قوینلوها سمتِ «نشانجی » (مهردار سلطنتی ، طغرانویس ) یافت و در 890 از جانب یعقوب بیگ به بایزید دوم (حک : 886 ـ 918) تهنیت نامه ای نوشت که اعجاب و تحسین او را برانگیخت (هامر ـ پورگشتال ، ج 2، ص 290). چون قدرتِ شاه اسماعیل اول (حک : 905ـ930) را در فزونی دید، در 907 به سرزمین عثمانی رفت . بایزید او را بگرمی پذیرفت و مأمورش کرد که تاریخ خاندان عثمانی را به فارسی بنویسد. اما از کتابش ، به بهانة آنکه در حق ایرانیان ، گذشت بیش از اندازه روا داشته بود، ایراد گرفتند و مبلغ معهود را به او نپرداختند. آنگاه اجازة سفر حج خواست ، اما با تقاضایش موافقت نشد تا پس از درگذشت صدراعظم ، خادم * علی پاشا (که ظاهراً بزرگترین دشمن او بود)، در ربیع الثانی 917 از مکه نامه ای به دربار عثمانی نوشت و تهدید کرد که اگر از او رفع ظلم نکنند، در دیباچه و خاتمة کتابِ تاریخش (که هنوز نوشته نشده بود) قدر ناشناسی آنان را آشکار خواهد کرد. سلطان سلیم اول (حک : 918ـ927) اندکی پس از جلوس برتخت سلطنت از او دعوت کرد که به استانبول باز گردد. بدلیسی کتاب تاریخش را که به پایان برده بود به او تقدیم کرد. در نبرد چالدران (920) در التزام سلطان سلیم بود و با استمالت از امرای سنّیِ کُرد و مجاب کردن آنان به هواخواهی و تبعیت از عثمانیان ، به این خاندان خدمت بسیار کرد. از فرمانی که سعدالدین (ج 2، ص 322) بدان استشهاد کرده است برمی آید که به بدلیسی اختیار تام دادند تا به سرزمینهای کردنشین نظم و سامان بخشد. در سفر مصر نیز همراه سلطان بود و گویا در آنجا با بدرفتاری عمّال عثمانی به ستیزه برخاست (هامر ـ پورگشتال ، ج 2، ص 518). در ذیحجة 926، اندکی پس از مرگ سلطان سلیم ، در استانبول درگذشت و در محلة ایوب در کنار مسجدی که همسرش زینب خاتون بنا کرده بود به خاک سپرده شد.

تاریخ بزرگ او، هشت بهشت (حاجی خلیفه ، ش 2131، 2152، 14406)، دربارة دوران حکومت هشت سلطان از عثمان تا بایزید دوم ، به شیوة بسیار متصنعانة منشیان ایرانی و به گفتة خودش به تقلید از سبک کتابهای تاریخ جوینی و وصّاف و معین الدین یزدی و شرف الدین یزدی نوشته شده است . با آنکه هم سعدالدین برای این تاریخ ارزش فراوان قایل بوده و اغلب به آن استناد کرده است (از جمله رجوع کنید به ج 1، ص 159) و هم هامرـ پورگشتال (رجوع کنید به ج 1، ص سی وچهار)، در روزگار آنان به چاپ و نشر نرسید. این کتاب که نگارش آن در 908 آغاز شده بود، پس از 30 ماه به پایان رسید. آخرین حادثة سیاسی که بتفصیل در آن شرح داده شده ، رفع محاصرة مِدِلْلی در 907، و آخرین تاریخی که در آن آمده 912 است . خاتمة طولانی این تاریخ که تمامی به شعر و در مکه سروده شده (رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 219) در وصف جنگ داخلی در پایان حکومت بایزید است و با «شکایتنامه »ای که در آن ادریس از تیره روزیهای خود سخن می گوید، پایان می گیرد.

پسرش ، ابوالفضل ، بر تاریخ او ذیلی نوشته که شامل حوادث دوران سلطنت سلیم اول است (رجوع کنید به بابینگر، ص 95 به بعد). در 1146 شخصی به نام عبدالباقی سعدی ، به فرمان سلطان محمود اول (حک : 1143ـ 1168) هشت بهشت را به ترکی ترجمه کرد که چندان شایستة اعتماد نیست (رجوع کنید به شکری ، ص 138). تاریخ کمال پاشازاده * ، که بعضی آن را ترجمة هشت بهشت شمرده اند، به مثابة «نظیرة » این اثر ولی کتابی جداگانه و مستقل است .

بدلیسی ، سلیم نامه ای هم به نثر و نظم پرداخت که با مرگ او ناتمام ماند و بعدها ابوالفضل آن را منتشر کرد (این اثر با ذیل ابوالفضل کاملاً متفاوت است رجوع کنید به تاوئر ، ص 103). بدلیسی شاعر و خطّاط نیز بود (رجوع کنید به مستقیم زاده ، ص 110) و در موضوعات مختلف رساله هایی نوشت ، از جمله : الاباء عن مواقع الوباء (حاجی خلیفه ، ش 5930، 6218؛ بروکلمان ، ج 2، ص 302 و رجوع کنید به > ذیل < ، ج 2، ص 325)؛ دو ترجمة فارسی از چهل حدیث (حاجی خلیفه ، ش 7507 و رجوع کنید به قره خان ، ص 111ـ 113)؛ شرحی بر فصوص الحکم (حاجی خلیفه ، ش 9073)؛ شرحی بر گلشن راز شبستری (همان ، ش 10839)؛ شرحی با عنوان حق المبین بر حق الیقین شبستری ؛ شرحی بر خمریة ابن فارض (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 464)؛ رسالة فی النفس (همان ، > ذیل < ، ج 2، ص 325)؛ حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی (رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 216)؛ ترجمة فارسی حیوة الحیوان دمیری (رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج 2، ص 518، و طاهربک ، ج 3، ص 8 به نسخه ای به خط خودِ او اشاره کرده است ). طاهربک (ج 3، ص 6ـ 8) همچنین از پنج اثر دیگر او نام می برد که به احتمال قریب به یقین شخصاً آنها را دیده است .

---

منابع :
(1) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی ، شرفنامه ، چاپ ولیامینوف ـ زرنوف ، پطرزبورگ 1860، ص 342 به بعد، ترجمه فرانسوی F.B.Charmog ، ج 2، کتاب اول ، ص 208 به بعد (که در آن هشت بهشت ، شاید سهواً به جای سلیم نامه منظومه ای مشتمل بر 80000 بیت وصف شده است ، این اشتباه را C.Huart در مقالة « â ¦ s â ¦ Bidl » در د.اسلام ، چاپ اول ، « drرs Bitlisر I » در د.ا.ترک نیز تکرار کرده است )؛
(2) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، چاپ فلوگل ؛
(3) محمدبن حسن سعدالدین ، تاج التواریخ ؛
(4) بروسه لی محمد طاهربک ، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول 1333ـ1342؛
(5) مستقیم زاده ، تحفة الخطاطین ، استانبول 1928؛


(6) F.Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leiden 1927, 45ff. (وارجاعاتی که در آن آمده است ) ;
(7) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
(8) Joseph V. Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963, é , 432ff.

(9) (برای فعالیتهای ادریس در کردستان ، که عمدتاً در ذیل ابوالفضل آمده است )؛


(10) A. Karahan, Islہm-Tدrk Edebiyat â nda K â rk Hadرs, Istanbul 1954;
(11) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966, I, 216 - 219;
C.A. Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , London 1927, é /2, 412 - 416

(12) (جدیدترین و کاملترین بررسی نسخ خطی ) ؛


M. Sukru, Das Hest Bihist des Idris Bitl i ¦ s i ¦ ý, Der Islam , XIX (1931) 131-157

(13) (بررسی نسخ خطی استانبول ، شامل دستنوشته هایی به تاریخ 919، و تحلیل مندرجات آنها تا مرگ اورخان )؛


(14) F.Tauer, Archiv Orientؤlnص , IV (1932).

قطعه ای از ترجمة عبدالباقی را F.Babingr در

(15) Der Islam, XI (1921) , 42ff.

و قطعاتی چند از متن فارسی را F. Giese در این منبع نقل کرده است :

(16) Die Verschiedenen Textrezensionen des ـ A ¦ ىiqpaىجde , Abh.

(17) Pr. AK. W. 1936, Phil-Hist. K1. no. 4.

برخی قطعات سلیم نامه در ترجمة H. Massإ در

Sإlim I er en Syrie, d'aprةs le Sإlim-namة, in Mإlanges Syriens offerts ب M. Renإ Dussaud , Paris 1939, II, 779-782

آمده است . در بایگانی اسناد طوپقاپوسرای ، نامه ای از بدلیسی که در آن برای رفتن به زیارت خانة خدا اجازه می خواهد ( E 3156 ) و نامه ای که از مکه فرستـاده است ( E5675 ) همراه با خلاصه ای بــه زبان ترکــی توسـط F.R. Unat در ., VII [1943], 198 Bell چاپ شده است . نامه ای از بدلیسی به سلیمان اول و مُهر ادریس در این منبع چاپ شده است :

(18) I.H. Uzunµar â í l â , Osmanl â Tarihi, II , Ankara 1949, Pl. XXI.

) / د.اسلام / مناژ (