بدل (4) از اقسام علوّ نسبی . علوّ نسبی از تقسیمات احادیث از جهت سند است . عالی بودن حدیث ، به اعتبار کم بودن افراد سلسلة سند آن است ، که این کمیِ واسطه گاه در مقایسه با معصوم (پیغمبر یا امام ) سنجیده می شود، و گاه در مقایسه با یکی از ائمه حدیث یا مصنِّفان مشهور مانند حسین بن سعید اهوازی ، محمدبن احمدبن یحیی ، کلینی ، شیخ طوسی و شیخ صدوق از محدثان شیعه ، یا بخاری و مُسلم از مؤلفان صحاح ستّه . در صورت نخست (کم بودن واسطه تا معصوم )، حدیث به علو مطلق و در صورت دوم به علو نسبی موصوف می شود. بدل و اصطلاح نزدیک به آن ، یعنی «موافقت »، هر دو از اقسام علوّ نسبی اند (رجوع کنید به علوّ اِسناد).

هرگاه روایتی را که در یکی از مصنَّفات معتبر و مشهور حدیث آمده است ، به جای آنکه از همان طریقِ مذکور در کتاب نقل کنند از طریق دیگر که به شیخ مصنف می رسد روایت کنند، به گونه ای که اگر این روایت از راه خود مصنّف صورت می پذیرفت تعداد افراد سلسلة سند بیشتر می شد، موافقت صورت گرفته است ؛ و سندی که از غیرطریق مصنف باشد، نسبت به سندی که از طریق مصنف باشد کم واسطه تر است و در نتیجه عالی خوانده می شود. حال اگر این سندِ کوتاهتر به جای اتصال به شیخ مصنف ، به شیخِ شیخ مصنف برسد، بدل خوانده می شود که در واقع ، حالت خاصی از موافقت است (ابن صلاح ، 384؛ ابن حجر عسقلانی ، ص 124؛ سیوطی ، ج 2، ص 150؛ مامقانی ، ج 1، ص 249). برای مثال ، شیخ صدوق در آثار خود روایات بسیاری با یک واسطه از کلینی نقل کرده و این واسطه را در مَشْیِخة من لایحضره الفقیه نام برده است (ص 116)؛ اما گاهی برخی از آن روایات را از غیر طریق کلینی از علی بن ابراهیم ، استاد کلینی ، نیز نقل کرده است . در نتیجه واسطة او به استاد کلینی ، در این طریق کمتر از طریق نخست است ؛ به این ، موافقت می گویند (ابن بابویه ، التوحید ، ص 97، حدیث 1؛ قس : کلینی ، ج 1، ص 106، حدیث 8).

او همچنین گاهی با دو واسطه از استاد استاد کلینی روایت می کند، و حال آنکه اگر از طریق کلینی نقل می کرد، واسطه سه نفر می شد، و در این حالت ، بدل روی می داد (ابن بابویه ، التوحید ، ص 104، حدیث 1؛ قس : کلینی ، ج 1، ص 85، حدیث 7).

در مورد شیخ طوسی نیز نمونه هایی از بدل و موافقت دیده می شود. او بنابر فهرست (ص 25) با سه واسطه به احمدبن محمدبن عیسی ، استادِ استادِ کلینی ، می پیوندد و حال آنکه شمارة واسطه های او به این فرد از طریق کلینی چهارتاست (همان ، ص 135). همچنین او از طریق شیخ مفید با دو واسطه و از طریق ابن ابی جید با یک واسطه به محمدبن حسن بن ولید می پیوندد (طوسی ، تهذیب ، مشیخه ، ص 59 ـ60).

در بدل ، اگر تعداد سلسله از شیخ شیخ مصنف تا معصوم ، در هر دو روایت یکسان باشد، لازمة بدل ، علوّ مطلق نسبت به معصوم خواهد بود، ولی منشأ علوّ مطلق ، علوّ نسبی در قطعه ای از سلسلة سند بوده است .

دو اصطلاح موافقت و بدل تنها در صورت علوّ اِسناد معنا ندارد، بلکه در مواردی که سند روایتی را از غیرطریق مصنف به شیخ او می رسانند و تعداد واسطه ها مساوی یا بیشتر است ، باز هم اصطلاح موافقت به کار می رود، و به همین منوال ، اگر از طریقی غیرطریق مصنّف به شیخ شیخ او برسند، اصطلاح بدل کاربرد دارد. به همین دلیل ، برای تمییز این کاربرد از اصطلاح اصلی ، گاه در آن موارد، موافقت و بدل را با کلمه «عالی » به کار می برند (ابن صلاح ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن بابویه ، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ( تاریخ مقدمه 1357 ش ) ؛
(2) همو، من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981، مشیخه ؛
(3) ابن حجر عسقلانی ، شرح نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر ، چاپ محمد عوض و محمد غیاث صباع ، دمشق ( تاریخ مقدمه 1399/1979 ) ؛
(4) ابن صلاح ، مقدمة ابن الصلاح ، چاپ عائشه عبدالرحمن ، مصر 1974؛
(5) عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی ، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی ، چاپ احمد عمر هاشم ، بیروت 1409/1989؛
(6) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981، مشیخه ؛
(7) همو، الفهرست ، چاپ محمد صادق اِل بحرالعلوم ، نجف 1356/1937، چاپ افست قم 1351 ش ؛
(8) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛
(9) عبدالله مامقانی ، مقیاس الهدایة فی علم الدرایة ، چاپ محمدرضا مامقانی ، قم 1411.

/ سیدمحمد جواد شبیری /