responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 772

 

بدل (2) ، اصطلاحی در کلام اسلامی که به تبع بحث تکلیفِ بمالایطاق مطرح شده است ؛ در لغت به معنای عوض و جایگزین است (ابن منظور؛ شرتونی ؛ جُرّ، ذیل واژه )، اما در معنای اصطلاحی آن ، میان فرق کلامی اختلاف نظر وجود دارد. جهت اصلی این اختلاف ، نظرگاههای متفاوت اشاعره ، معتزله و امامیه نسبت به مسایل اساسی و مبنایی کلام از قبیل حسن وقبح ، جبر و اختیار، توقّف تکلیف بر استطاعت و مانند آن

بوده است .

هردو فرقة کلامی اشاعره و معتزله نزاعی دراین معنا ندارند که خداوند در دومورد بندة خود را به آنچه در وسع و طاقت او نیست تکلیف نمی کند: 1) آنچه فی نفسه ممتنع است ، مانند جمع ضدین ؛ 2) برخی از آنچه فی نفسه ممکن است اما در وضع او نیست ، مانند خلق اجسام . محل نزاع ، وقوع تکلیفی است از جانب پروردگار، که ادای آن برای مکلّف ،به اعتقاد اشاعره ، براساس علم یا ارادة خدا ممتنع است ؛ همچون ایمان کافر و طاعت عاصی (تفتازانی ، ص 71). هردو طایفه باور دارند که کافر در حال کفر به ایمان تکلیف شده است (حتی شخصی مانند ابولهب که ایمان نیاوردنش حتمی است ) اما اشاعره ادای این تکلیف بر کافر را فی نفسه ممکن ولی از آن جهت که علم و ارادة خدا به خلاف آن تعلّق گرفته ممتنع می دانند و معتزله بر آن اند که علم ازلی ، دلیل کفر کافر و عصیان عاصی نیست و کافر می تواند به اراده و اختیار خویش ایمان آورد. بنابراین ، خداوند کلیف بمالایطاق نمی کند چرا که قبح عقلی دارد.

به اعتقاد اشاعره ، از آنجا که تکلیف مالایطاق جایز است (فخررازی ، ج 1، ص 224، 227؛ شهرستانی ، ج 1، ص 88؛ اشعری ، 1975، ص 50؛ عضدالدین ایجی ، ص 330؛ جرجانی ، ج 8، ص 200، 202؛ تفتازانی ، ص 67، 72) و اساساً آدمی به بیش از توان خود تکلیف شده است (علامه حلی ، 1982، ص 75)، انسان کافر می تواند در حال کفر و با علم به کفر دایمی اش ، بدل از کفر، ایمان داشته باشد؛ پس مکلّف به ایمان است . ولی معتزله قایل اند که کافر می تواند بدل از کفر، در آینده ایمان داشته باشد. مبنای اعتقاد اشاعره آن است که امر به شیی و وقوع تکلیف متوقف بر استطاعت و قدرتِ مأمور و مکلّف نسبت به ادای آن نیست .

ازینرو ابوالحسن اشعری می گوید: مگر خدا کافران را به استماع و پذیرش حق تکلیف نفرموده ، در حالی که خود می فرماید: آنان توان استماع ندارند (هود: 20؛ کهف : 101) و معذلک آنان را مکلف به استماع حق ساخته است . یا آنان را در آخرت امر به سجده می کند و خود می فرماید آنان قدرت این کار را ندارند (قلم : 42). پس بر خداوند واجب نیست که چون به چیزی امر کند، قدرت انجام آن را نیز فراهم آورد (اشعری ، 1975، ص 50). بنابراین ، کافر می تواند در حال کفر، بدل از آن ، ایمان داشته باشد. از سوی دیگر، او استطاعت را امری عرضی می داند که در دو زمان باقی نمی ماند. بنابراین ، قدرت و استطاعتِ در حال تکلیف برای مکلّف منتفی است (شهرستانی ، ج 1، ص 88). لذا تکلیف به ممتنع ، مانند تکلیف به آنچه علم و ارادة خدا به عدم وقوعش تعلق گرفته ، اجماعاً جایز بلکه واقع است ؛ والاّ عاصی و فاسق ، مکلفِ به ایمان و ترک کبائر نبودند، بلکه اصلاً کسی که وظیفه اش را ترک می کرد عاصی نبود (جرجانی ، ص 200ـ201).

اشاعره بر اساس جواز تکلیف بمالایُطاق ، نوشتن را برای انسان بدون دست ، زکات را برای فقیر، پرواز را برای انسان زمینگیر، خلق اجسام را بر مفلوج و امثال آن جایز شمرده اند (علامه حلی ، 1982، ص 75؛ شهرستانی ، ج 1، ص 102؛ ابن حزم ، ج 3، ص 54).

در برابر اشاعره ، اهل عدل به دلایلی تکلیف بمالایطاق را نپذیرفته اند (علامه حلّی ، 1398، ص 457؛ حلبی ، ص 71؛ علامه حلی ، 1338 ش ، ص 152؛ ابن بابویه ، ص 17) و بدل را به این معنا دانسته اند که کافر می تواند، بدل از کفر خود، در آینده ایمان داشته باشد؛ و نیز مؤمن ، بدل از ایمان خود، در زمان آتی کفر بورزد (مفید، ص 126ـ127). ایشان با ادله ای عقلی ، نظر مجبره (اشاعره ) را در خصوص اجتماع کفر و ایمان در زمان و موضوع واحد نقد کرده اند، از جمله گفته اند: 1)کفر و ایمان ضد یکدیگرند و وجود یک ضد باعث می شود که وجود ضد دیگر محال باشد، حال آنکه اگر قایل به بدل باشیم ، جواز اجتماع ضدین را در زمان و موضوع واحد پذیرفته ایم . پس کافر نمی تواند در حال کفر ایمان داشته باشد و برعکس (قاضی عبدالجباربن احمد، ص 416؛ مفید، ص 126؛ علم الهدی ، ص 103؛ ابن حزم ، ج 3، ص 79). 2) اشاعره ایمان را بدل کفر در حال کفر خوانده اند؛ به عبارت دیگر شرط کرده اند که اگر کافر کفر نورزیده بود، هم اکنون ایمان داشت . پس ایمان به صورت مشروط از کافر جایز است ، و آن شرط نیز عدم کفر است و حال آنکه هم اکنون او کافر است و آن شرط تحقق نیافته ، پس جوازِ مُعَلَّق به آن شرط نیز منتفی است ، والاّ معنای شرط باطل می شود. بعلاوه ، اگر انتفاء شرط ، مشروط را منتفی نکند، جواز اجتماع دو ضد به عنوان بدل به کفر و ایمان منحصر نمی شود بلکه ایمان عاجز، به شرط آنکه به جای عجز قدرت می داشت ، و یا مُحْدَث بودن قدیم یا قدیم بودن محدث به همین نحو جایز می بود، بلکه بدل در صفات خدای تعالی و نیز زمان گذشته و آینده و امثال آن نیز جایز می بود (علم الهدی ، ص 103؛ قاضی عبدالجباربن احمد، ص 418)؛ و این بوضوح ، خلاف بداهت است . پس کافر نمی تواند در حال کفر و بدل از کفر ایمان داشته باشد، ازینروست که ابوالحسن اشعری می گوید: همة معتزله اتفاق دارند که بدل از واقعیت موجود در همان حال صحیح نیست (اشعری ، 1400، ص 244). در واقع ، به اعتقاد معتزله ، علم ازلی به کفر دایم ابولهب ، ایمان او را امری محال و خارج از استطاعت او نمی سازد. 3)فعل قبیح از ساحت خداوند صادر نمی شود و تکلیف کافری که ایمان نیاوردنش محرز است تکلیف بمالایطاق و قبیح است . پس خداوند تکلیف بمالایطاق نمی کند (قاضی عبدالجباربن احمد، ص 419)، گر چه اشاعره صدور هر گونه فعلی را از حضرتش جایز می شمارند (تفتازانی ، ص 71). 4)تفسیری که اشاعره از بدل ارایه کرده اند با معنای لغوی و قرآنی آن اختلاف دارد، زیرا بدل در لغت ، مانند سایر مشتقات آن ، به معنای قرار دادن چیزی به جای چیز دیگر، تغییر دادن و نایب مناب و قایم مقام است . در قرآن نیز تبدل و تبدیل به معنای ساری و جاری شدن و پراکندن و گاه تغییر دادن و ابطال به کار رفته است (راغب اصفهانی ، ذیل «بدل »؛ طوسی ، ج 6، ص 309).

اشاعره در پاسخ به تمامی نقضها و ایرادها با اتکا بر روح جاری در تمامی باورهای کلامیشان ، یعنی شرح محوری ظاهری ، حیله را ترک حیله و واگذاشتن هر چیز و همه چیز به خدا می دانند. فخر رازی در این مقام می گوید: چاره ای نیست و باید اذعان نمود که خداوند هر چه خواهد، انجام دهد و حکم کند (یَفْعَلُ مایشاء و یَحْکُمُ ما یُرید)، از عمل او سؤال نشود و این مردم اند که مسئول اند؛ هر چه کند او را رسد و هیچکس را بدو اعتراضی نیست (ج 1، ص 230).


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن بابویه ، ترجمة اعتقادات ابن بابویه ، از محمدعلی بن محمد حسنی ، تهران 1361 ش ؛
(3) ابن حزم ، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل ، چاپ ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیرة ، بیروت 1405/1985؛
(4) ابن منظور، لسان العرب ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1300 ) ؛
(5) علی بن اسماعیل اشعری ، الابانة عن اصول الدیانة ، مدینه 1975؛
6- همو، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/1980؛
(7) مسعودبن عمر تفتازانی ، شرح العقائد النسفیة ، دهلی ( بی تا. ) ؛
(8) خلیل جُرّ، فرهنگ عربی ـ فارسی ، ترجمه حمید طبیبیان ، تهران 1370 ش ؛
(9) علی بن محمد جرجانی ، شرح المواقف ، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی ، مصر 1325/1907، چاپ افست قم 1370 ش ؛
(10) تقی الدین حلبی ، تقریب المعارف فی الکلام ، چاپ رضا استادی ، ( قم ) 1363 ش ؛
(11) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن ، با تفسیر لغوی و ادبی قرآن از غلامرضا خسروی حسینی ، تهران ( 1361- ) 1369 ش ؛
(12) سعید شرتونی ، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد ، قم 1403؛
محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، کتاب الملل و النحل ، چاپ محمدبن

(13) فتح الله بدران ، قاهره 1375/1956، چاپ افست قم 1367 ش ؛
(14) محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(15) عبدالرحمن بن احمد عضدالدین ایجی ، المواقف فی علم الکلام ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(16) حسن بن یوسف علامه حلّی ، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت ، چاپ محمد نجفی زنجانی ، تهران 1338 ش ؛
(17) همو، کشف المراد: شرح تجرید الاعتقاد ، ترجمه و شرح فارسی به قلم ابوالحسن شعرانی ، تهران 1398؛
(18) همو، نهج الحق و کشف الصدق ، بیروت 1982؛
(19) علی بن حسین علم الهدی ، الذخیرة فی علم الکلام ، چاپ احمد حسینی ، قم 1411؛
(20) محمدبن عمر فخر رازی ، البراهین در علم کلام ، چاپ محمدباقر سبزواری ، تهران 1341 ش ؛
(21) قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة ، چاپ عبدالکریم عثمان ، قاهره 1408/1988؛
(22) محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات ، ( تبریز 1330 ش ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) .

/ علی زمانی و حسین کرمی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 772
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست