ناصرالملک، محمودخان ، ناصرالملک، محمودخان، از وزیران مشهور دورۀ ناصرالدینشاه قاجار. تاریخ تولد وی در منابع اصلی ذکر نشده و فقط نوائی (رجوع کنید به ایرانیکا، ذیل« فرمانفرما، محمودخان ناصرالملک») تاریخ تولد او را بین 1244 تا 1245 ذکر کرده است. محمودخان پسر فضلاللهخان، از بزرگان طایفۀ قرهگزلو همدان، بود (شرف، ش15، ص2؛ ممتحنالدوله، ص 60). امیرکبیر در آغاز حکومت ناصرالدینشاه، محمودخان را به نیابت آجودانباشی انتخاب کرد (ممتحنالدوله، همانجا). وی در 1269 نایب اول سفیر ایران در سنپترزبورگ بود (اعتمادالسلطنه، 1363- 1367ش، ج3، ص1743؛ ممتحنالدوله، همانجا). در 1270 میرزامحمدحسین عضدالملک، وزیرمختار ایران در روسیه، به تهران احضار شد و محمودخان مصلحتگذار (شارژدافر ، کاردار) ایران در روسیه شد و در 1271 لقب جنابی گرفت (اعتمادالسلطنه، همان، ص 1772، 1755؛ شرف، ش15). محمودخان در همان سال به تهران بازگشت (بامداد، ج4، ص54؛ ایرانیکا، همانجا). در 1275 لقب ناصرالملک گرفت و مسئولیت سوارهنظام دارالخلافه و قورخانه و جبهخانه در زمان غیبت شاه، که عازم سلطانیه بود، به وی واگذار شد (اعتمادالسلطنه، همان، ص1813؛ شرف، ش15، ص3). در 1276 وزیر تجارت و صنایع گردید و نیز به عضویت دارالشورای کبری درآمد (اعتمادالسلطنه، همان، ص1823؛ همو، 1363- 1368ش، ج1، ص43؛ شرف، ش15، همانجا). در ذیحجۀ 1277 مشیر حضور شاه (روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش495، ص4)، در 1278 موظف به اتمام ساخت راه گیلان (همان، ش511، ص5؛ اعتمادالسلطنه، 1363-1368ش، ج1، ص100) و در 1279 وزیرمختار ایران در انگلستان شد (روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش533، ص2؛ خورموجی، ص298؛ قس ممتحنالدوله، همانجا، که سال 1281 را ذکر کرده است). وی تا 1281 در انگلستان بود و در این سال به تهران آمد و دیگر بازنگشت (اعتمادالسلطنه، 1363-1367ش، ج3، ص1866؛ بامداد، ج4، ص55). در 1288، که ناصرالدینشاه به دارالشورای کبری نظم جدیدی داد، ناصرالملک نیز عضو آن بود (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1363- 1367ش، ج3، ص1922-1923). در 1289، در زمان صدارت میرزاحسینخان سپهسالار، وی معاون صدراعظم شد و کارهای وزارت جنگ را برعهده گرفت و نیز رئیس شورای عسکریه (شورای جنگ) بود و به منصب امیر تومانی رسید (اعتمادالسلطنه، 1363-1367ش، ج3، ص1934؛ شرف، ش15، ص4؛ بامداد، همانجا). در 1290، در سفر اول ناصرالدینشاه به اروپا که کامرانمیرزا نایبالسلطنه بود، وی ناصرالملک را به نیابت از خود در وزارت جنگ گمارد و همۀ امور نظامی را به او محول کرد (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، همان، ص1949؛ نیز شرف، ش15، همانجا). در 1292 ناصرالملک حاکم گیلان شد (اعتمادالسلطنه، همان، ص1958؛ شرف، همانجا).
در 1293 ناصرالملک، افزون بر عضویت در مجلس دارالشورا، عضو مجلس تحقیق دولتی شد. در سفر دوم ناصرالدینشاه به اروپا، وی از همراهان شاه بود (ناصرالدین قاجار، ص59؛ اعتمادالسلطنه،همان، ص1964، 1978؛ شرف، همانجا). در 1299 از طرف ظلالسلطان* حاکم کرمانشاهان و کردستان شد (اعتمادالسلطنه، 1363-1368ش، ج2، ص467؛ مردوخ، ج2، ص210). وی در شعبان این سال وارد کردستان شد و میرزایوسف مشیر دیوان را نایبالحکومۀ خود کرد و به کرمانشاه رفت. میرزایوسف مدتی امور آنجا را به خوبی اداره کرد، ولی پس از مدتی بدسلوکی کرد. بر اثر نارضایی اهالی شهر، در ربیعالاول 1300 علما و اعیان و رجال کردستان به تلگرافخانه رفتند و در آنجا تحصن کردند و نیز به ظلالسلطان شکایت کردند و بدین ترتیب، میرزایوسف مشیر دیوان برکنار شد (مردوخ، ج 2، ص 210-211). در 1301 پس از فوت میرزاسعیدخان مؤتمنالملک، ناصرالملک وزیر امور خارجه شد. گفته¬اند در امر وزارت وی انگلیسیها مؤثر بوده¬اند، زیرا در مقابل دیگر داوطلبان، انتظار وزارت او نمیرفته است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1350ش، ص284؛ نیز موزر، ص244؛ بامداد، ج4، ص56). وی تا 1303 وزیر امورخارجه بود و در جمادیالآخرۀ این سال، حاکم خراسان و ملقب به فرمانفرما شد (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1350ش، ص415؛ همو، 1363-1368ش، ج1، ص53؛ ممتحنالدوله، ص60). وی تا اواخر 1304 حاکم خراسان بود و سپس به تهران بازگشت و در 8 ربیعالآخر 1305 درگذشت. پس از فوت وی، تمام امتیازاتش( از جمله لقب ناصرالملک و حکومت همدان و نشان) به نوهاش، ابوالقاسمخان، واگذار شد (اعتمادالسلطنه، 1350 ش، ص 530؛ قس ممتحنالدوله، ص 61، که نوشته است وی در 1306درگذشت).
ناصرالدینشاه بسیار به محمودخان ناصرالملک عنایت داشت، چنانکه خود در فرمانی، به این توجهات خاص اشاره کرده است (روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش495، ص4؛ اعتمادالسلطنه، 1350ش، ص132، 150). اعتمادالسلطنه (همان، ص132) محمودخان را نادان خوانده و ممتحنالدوله (همانجا) او را خوشفطرت، دانا، قانوندان، آبادکننده و دوست فطری مملکت معرفی کرده است.
ناصرالملک خدمات بسیاری انجام داد، از جمله در معماری و طراحی و راهسازی، حجاری، نجاری، چینیسازی، مجسمهسازی، سنگبری و صنایعدستی، پرورش کرم ابریشم و کشاورزی، ایجاد چمنزار و باغچه به سبک اروپا، کشف معادن زغالسنگ و به کار بردن زغال¬سنگ (رجوع کنید به روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش510، ص6؛ اعتمادالسلطنه، 1363- 1368ش، ج1، ص154، 161؛ ممتحنالدوله، همانجا؛ بهرامی، ص85 ، 90). وی همچنین نخستین کارخانۀ نساجی ایران را به مبلغ نود هزار تومان خرید، ولی ظاهراً به دلیل نو نبودن آن، کارخانه پس از مدتی از کار افتاد (اعتمادالسلطنه، 1363-1368ش، ج1، ص98، ج2، همانجا). در زمان وزیرمختاری وی در انگلستان، پنج تن برای تحصیل به انگلستان فرستاده شدند که بنا به نظر ناصرالملک، به تحصیل در رشتۀ علوم دریایی پرداختند(روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش551، ص5؛ اعتمادالسلطنه، همان، ج2، ص716). اعتمادالسلطنه (همان، ج1، ص44، 51) به خدمت ناصرالملک در ادارۀ بنایی دیوان اعلی و ادارۀ اوراق دولتی، بدون ذکر سال، اشاره کرده است.
منابع : (1) محمدحسنبن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1363-1367 ش؛ (2) همو، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران 1350 ش؛ (3) همو، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدینشاه، چاپ ایرج افشار، تهران 1363- 1368 ش؛ (4) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1347 ش؛ (5) تقی بهرامی، تاریخ کشاورزی ایران، تهران 1330 ش؛ (6) محمدجعفر خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران 1363 ش؛ (7) روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش 495، 11 محرّم 1278، ش 510، پنجشنبه غره رجب 1278، ش511، پنجشنبه 15 رجب 1278، ش 533، پنجشنبه 4 جمادیالآخری 1279 کتابخانۀ ملی، 1370ش، ش551، پنجشنبه 28 جمادیالثانی 1280، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران 1372ش؛ (8) روزنامۀ شرف، ش15، ربیعالاول 1301، کتابخانۀ ملی، تهران 1355ش؛ (9) محمد مردوخ، کتاب تاریخ مردوخ، ]بیجا[، [بیتا]؛ (10) مهدی ممتحنالدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، چاپ ایرج افشار، تهران 1365 ش؛ (11) هنری موزر، سفرنامۀ ترکستان و ایران (گذری در آسیای مرکزی)، ترجمۀ علی مترجم، چاپ محمدگلبن، تهران 1356 ش؛ (12) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامۀ خاطرات ناصرالدینشاه در سفر دوم فرنگستان (1295 هـ.ق)، چاپ فاطمه قاضیها، تهران 1379ش؛ (13) EIr, s.v. "Farmānfarma, Mahmūd khan Nāser- Al- Molk",by `Abd- AL – Hosayn Navāi`İ.
/ فهیمه علیبیگی /