غازان‌نامه، ، غازان‌نامه، کتابيی منظوم در تاريیخ ايیلخانان، به فارسيی، اثر سرودۀ نورالدین محمد نوريی اژدريی، در سدةۀ هشتم. نام کامل این کتاب غازان‌نامۀ منظوم است. تاريخ دقيق به گفتۀ خود نوری اژدری(ص 25، 379)، سرودن نگارش ايین اثر به گفتة مؤلف آن در سال 758 آغاز شده و تا سال 763 ادامه يیافته است. (نوري اژدري، ص25، 379). نام کامل اين کتاب غازان‌نامة منظوم است سرودة نورالدين محمد نوري اژدري است. خواندميیر (←رجوع کنید به ج3، ص191) از شمس‌الديین کاشيی رابا عنوان صاحب تاریخ غازان‌خان يخواناد کرده و افزوده که وی که در زمان سلطان ابوسعيید ايیلخانيی درگذشته است. صفا (ج3، بخش اول، ص327) نوريی اژدريی را پسر شمس‌الديین کاشيی دانسته وگفته که وی که اثر پدرش را به نام خود درآورده است. و مصحح غازان‌نامه (نوريی اژدريی، مقدمةۀ ‌مدبّريی، ص1) اثري منظوم از شمس‌الديین کاشيی را اثريی مستقل از غازان نامۀ منظوم دانسته نام برده است.

بيیشتر اشعار غازان‌نامه دربارةۀ غازان‌خان، ايیلخان مغول، است و به هميین سبب این کتاب، غازان‌نامه ناميیده شده است (همان، مقدمةۀه مدبّری، ص5، 25). دربارةۀ سرایندۀ مؤلف ايین اثر اطلاع چندانيی در دست نيیست. او تنها در خلال اشعارش به دربارۀ خود اطلاعات مختصريی از خودداده و بهنيز تخلص خود، که «نوريی،» است اشاره کرده استمي‌کند (همان،‌ ص22، 379). در مقدمه‌اي که به نثر در ابتداي ايین اثر مقدمۀ منثوری دارد وجود دارد که احتمالاً کاتب غازان‌نامه، آن را يیک قرن پس از سراینده، آن راوي نوگاشته است (همان، مقدمةۀ‌ مدبريی، ص2). اطلاعاتي دربارة مؤلف وجود دارد. بنا برايین مقدمه، نوريی اژدريی که با لقبهاي بلندمرتبه‌اي از او ياد شده، پسر خواجه شمس‌الديین محمد اژدريی است که در ايیام حکومت غازان‌خان مقام وزارت داشته است (←رجوع کنید به همان، ص13). اما در صحبت ايین مطلب مورد ترديید هستاست، زيیرا در هيیچیک از آثارچ‌جا در دورةۀ غازان‌خان و در همچنين کتابهایی ب که در یاد کرد مخصوص ذکر وزیران زراست،ء ذکري از ويی نامی نیامده است يست تا بتوان اين موضوع را به اثبات رساند (همان، مقدمةۀ‌ مدبريی، ص2). نوری، بنابه نوشتةۀه خودشمؤلف، هنگام که وي در زمان آغاز سرودن کتاب نگارش (758)، پنجاه سال داشته و بنا براین، است، احتمالاً تاریخ تولد وي در 708 به دنیا آمده بوده ¬است (←رجوع کنید به همان، ص24). بنا بربرپایةه اطلاعات مقدمةۀ منثور کتاب، نوريی در چهارده سالگيی به تحصيیل در علم طب و، نجوم و ريیاضيی مشغول بوده است و در همان زمان به درمانمداواي سلطان اويیس (ﺣﻜ : 757ـ776) که بيمار بود پرداخته و به همین سبب،ب مبلغ صد هزار ديینار غازانيی دریافت کرده ورا که مقرري پدرش بود دريافت کرده بود. پس از آن تصميیم گرفته برای تا به نشانة تشکر اشعاريی بسرايید (همان، ص13). اما براساس تاریخسال احتمالی تولد وی، سلطان اويیس در آن هنگام هنوز به حکومت نرسيیده بوده است. همچنین در مقدمةه اين اثر آمده است که نوريی اژدريی منظومةه ای ده هزار بيیتيی سروده است، اما اما اين امر با شماررش ابيیات منطبق نيیست (همان، مقدمةۀه مدبّیری، ص4، 13). نوريی اژدري اثرش را به نام سلطان اويیس سروده است و در چنديین‌ جايی کتاب، او وي را مدح کرنموده است (نوريی اژدريی، ص19، 26، 82). دربارة مذهب ويی نيز مي‌توان گفت که تمايیلات شيیعيی داشته و آقابزرگ طهرانی (ج19، ص251) او را در زمرۀ‌ مؤلفان شیعه است. آورده ¬، هرچند که وي در آغاز منظومه‌اش، به رسم سخنوران اهل‌سنّت، خلفاي راشدين را نیزنيز مدح کرده است (نوريی اژدريی، ص18، مقدمةۀ مدبريی، ص4). آقابزرگ طهراني (ج19، ص251) وي را در زمرة‌ مؤلفان شيعه آورده ¬است. سال درگذشت نوريی اژدريی مشخص نيیست. اوانگيزة مؤلف براي نگارش اين منظومه، به تصريیح خودش، به سببدلیل رسیدن به پیری و برایه جهت آنکه نامش از روزگار محو نشود، دست به سرودن غازان‌نامه پرداخته زد (نوريی اژدريی، ص24ـ25) و. وي در تدويین اثرش از شاهنامه فردوسيی پيیرويی کرده ¬ است (همان، ص25).

غازان‌نامه با اشعاريی در ستايیش خداوند، در مراتب خرد و آفريینش عالم و ستايیش حضرت محمد صليی الله عليیه و آله وسلم آغاز شده ¬ است (همان، ص14ـ19) و با مدح سلطان اويیس جلايیريی (همان، ص19ـ21) ادامه یافته ومي‌يابد. ازاو اشعارش را با ذکر پادشاهيی چنگيیزخان، اوگتايی، هولاکو، اباقاخان، احمد تگودار*، ارغون، نبرد امرايیيی چون اميیرنوروز، و پادشاهيی گيیخاتو و بايیدو یاد شده ادامه مي¬دهد (همان، ص27ـ31، 38ـ51، 57ـ63، 69ـ70، 94ـ95) . ضمن آنکه وي در خلال ايین اشعار، اخبار راجع و وقايعي که مربوط به غازان‌خان نیز بوده است را ذکر گردیدهکرده است (←رجوع کنید به همان، ص82، 87، 112ـ115، 134ـ137) و سپس. محتواي اين اثر بيشتر دربارة‌ پادشاهي غازان‌خان است و از اين پس به به حکومت حکومت رسيدن غازان‌خان به صورت و وقایع آن جزئي پرداخته شده است، وقايیعيی چون جنگهاي مختلف اميیرنوروز، چون جنگ با ترکان (همان، ص137ـ144)؛، رفتن غازان‌خان به بغداد (همان، ص174ـ179)؛، نامه‌نگاريیهايی امیرنوروز باه پادشاه مصر و شام (همان،‌ ص187ـ188)؛،. وزارت رشيیدالديین فضل‌الله (ص224ـ229)؛، ازدواج غازان با كرامون¬خاتون (همان،‌ ص258ـ261)؛، جنگ غازان‌خان با مصر و شام (همان،‌ ص284ـ285)؛، بازگشت غازان‌ به آذربايیجان و مهمان شدن توسط خواجه‌نصيیرالديین طوسيی شدن (همان،‌ ص306ـ310)، که . البته اين مطلب نيز صحت تاريیخيی ندارد،. زيیرا خواجه نصيیرالديین‌ طوسيی (متوفيی 672) معاصر با هولاکوخان بودهاست و در اين زمان مذکور، در قید حیات در قيد حيات نبوده است؛. در ادامة دورة دوم جنگ غازان‌خان با مصر و شام (همان، ص310ـ312)؛. خطبه خواندن غازان‌ (همان،‌ ص335ـ338)؛. از ميیان بردن آيیيینهايی بد و بنيیان نهادن آيیيینهايی خوب، همچون از ميیان بردن رسم قمار و شراب (همان،‌ ص339)؛، اندرز دادن کردن غازان‌خان به رعايیا را و وليیعهد گرداندن اولجايیتو (همان،‌ ص365ـ368)؛، و بنا کردن قبّه و، مسجد و مدرسهارس و ابواب البّر و موقوفات آن و شروطيی که برايی رعايیایشيش مقرر کرده ¬بود (همان،‌ ص368ـ370). آخرین مطلب کتاب، ، و سرانجام وفات غازان‌خان است (رجوع کنید به همان،‌ ص373ـ376) آخرين مطلب اين کتاب است. در پايیان ذکر شده است که کتاب را تاريخ کتابت اين اثر توسط خطوطيی شروانيی در سال 873 در تبريیز کتابت کرده ذکر شده است (همان،‌ ص380).

از خصوصيات ايین منظومه که در قالب مثنويی و در بحر متقارب سروده شده و در آن استفاده از لغات کهن زبان فارسيی است (نوريی اژدريی، ص32، 115، 193؛ مقدمةۀ مدبّريی، ص6ـ7؛ براون، ج3،‌ ص147ـ148) و. حکايیت و، لطيیفه و، داستان (←رجوع کنید به نوريی اژدريی، ص229ـ233، 316ـ317، 350ـ351، 354ـ355) به کار رفته است و ابیاتی نیز، اشعاري در وصف بهار و (همان،‌ ص220ـ224) و شکار کردن غازان‌خان نيز آورده دارداست (همان،‌ ص160ـ168).

غازان‌نامه در مقایسه با آثاری ميان تأليفاتي نظيیر خودش، چون چنگيیزنامه اثر احمد تبريیزيی و ظفرنامه* اثر حمدالله مستوفيی، يک منظومةه ای متوسط است سنجيده مي‌شود و با اشکالات وجود ايراداتي که از لحاظ ادبيی، اما بر آن وارد است از نظر تاريیخيی درخورقابل تأمل است و موضوع آن از رويی کتاب جامع‌التواريیخ، اثر رشيیدالديین فضل‌الله، به نظم درآمدهورده است (همان، مقدمةۀ مدبّريی، ص7). هرچند براون( ج3، ص104) غازان‌نامه را از نظر تاريیخيی و ادبيی دارايی امتيیاز خاصيی ندانسته است.نمي‌داند (براون ، ج3، ص1048).

از ايین اثر تنها يک فقط یک نسخه خطی وجود دارد که در کتابخانۀ کیمبریج محفوظ است. این نسخه نسخة منحصر به فرد به خط نستعليیق است و موجود است که ناسخ آن در تبريیز آن را برايی اوزون‌حسن نوشته است گاشته که در کتابخانة کيمبريج وجود دارد (نوريی اژدريی، مقدمةۀ مدبّريی، همانجا؛ منزويی، ج4،‌ ص3008ـ 3009؛ صفا، ج3، بخش اول، ص326). ايین منظومه در 1381ش، بها تصحيیح محمود مدبّريی، در تهران به چاپ رسيیده است.