ظهران ، ظهران ، شهر و بندری در مشرق کشور عربستان سعودی، واقع در ساحل جنوبی خلیج فارس. است که کشور بحرین در شرق آن قرار دارد (معین، 1371، ص 1116). ظهران در طول جغرافیایی ˚46ـ 41ْ درجه و عرض جغرافیایی ˚22ـ 19ْ درجه واقع است (1385 و universal atl las of the world). این شهر در میان کوهههای حجاز و تهامه، یعنی در قسمت شرقی (اللیث)، قرار داردرد و حدود 180 کیلومتری از طائف واقع استفاصله دارد. در قسمت شمالی آن الحارث (بنوالحارث) و بنو مالک، در قسمت جنوبی آن شهر غامد و زبیر، و در مغرب آن امارتاللیث و عریعره، و در مشرق آن بیابان غامد (کوهههای عیسان) جای گرفته است. این منطقه از دو قسمت، به نام کوهههای سرات و دشت تهامه، تشکیل شده است. کوههای سرات حدودبالغ بر 2200 متر ارتفاع دارد. از مهمم¬ترین کوهها و مرتفعترینشان، کوههای بیضان، کوه اَنصب، کوه سیحان و عرنین، کوه الازهر، شمرخ، و و کوه براقهة است. این کوهها را درههای بسیار محصور کرده است، از جمله : الف )ـ درۀةه توبهة و، ب )ـ درۀةه بطحان.
الف )ـ درۀةه توبهة، طولانیترین دره در شهرظه زهران است که از دامنۀةه کوههایکوههای بیضان و بنی ¬حسن شروع میشود و به تربةالنخل منتهی میشود. طول آن بالغ بر سيصد300 کیلومتر است.. ب )ـ درۀةه بطحان،: از دامنۀةه کوههایکوههای بنی ¬عامر و بنی ¬حسن شروع شده و در جهت شمال به صحرای توبهة متصل میشود (حسین الزهرانی، 1988، ص 11ـ 13).
دشت تهامه زهران از شمالی ترین دورترین منطقۀةه شمالی عربستان سعودی تا جنوب آن ادامه می یابد ویافته که از مشرق به رشته کوه سلسله جبال سروات و از مغرب به دریای سرخ محدود میشود. طول دشت تهامۀةه ظهزهران از تهامۀةه بنیمالک در قسمت شمال تا زبید و غامد الزناد در جنوب، بین 150 تا 200 کیلومتر تقریباً در نوسان است. عرض آن از مشرق(، از کوههایجبال سرات) تا مغرب( آن تا مرزهای امارت اللیث و دریای سرخ) حدودبین 100 تاالی 150 کیلومتر است. همچنین هرچه از سمت مغرب به مشرق میرویم، دشت تهامۀةه ظهزهران به تدریجتدریجاً مرتفعتر میشود. از این رو این دشتسطح آن را متشکل از سه قسمت اصلی استمیبینیم: 1)ـ تهامةة الساحل در مغرب، که اهالی به آن اسم «الخبت» یعنی زمین پست و وسیع می گویند؛را اطلاق میکنند، 2)ـ تهامةالعروض که در مرکز قرار دارد؛ و، 3)ـ تهامةالاصرار در مقسمت شرق، قرار دارد که در آن کوههایکوههای مرتفع و پرآب هستبه چشم میخورد. از مهمترین کوههایکوههای آن،؛ کوه شدازهران، کوه نیس، و کوه ربا و کوه نخرهة استمیباشد. در این کوههها، به کشت قهوه و، موز و لیمو کشت می شود شهرت دارند (حسین الزهرانی، 1988م، ص 145ـ 154).
اهمیت شهر ظهزهران به خاطر این است که جایگاه و مقر شرکت سعودی اأرامکو، است زیرا بزرگ¬¬ترین شرکت نفتی دنیا، استست و دولت عربستان سعودی آن را به طور کامل در اختیار دارد (الموسوعةالعربیة العالمیة، 1999، جلد 14، ص 109).
بزرگ¬ترین فرودگاه بینالمللی عربستان سعودی نیز در این شهر ساخته شده ¬است (اسدی، 13485، ص 266)، که. همچنین این فرودگاه به عنوان اولین فرودگاه بینالمللی عربستان استشناخته میشود (الوائلی، 2002م، ص 109). این شهر جایگاه اصلی شرکت أرامکو است که از الخُبر حدود ده10 کیلومتر فاصله دارد.
در نیمۀ قرن چهاردهم/ بیستم، ساخت شهر ظهران آغاز شد (طلاسالعماد، 1992م، ص 235). داستان به وجود آمدن این شهر ظهران به کشف نفت ارتباط دارد، زیرا شرکت ارامکو آنجا را زیرا که تأسیس کرد و آبادی اباتدایی این شهر توسط شرکت أرامکو صورت گرفته است. امروزه ، این شهر که به مرکز فنّاوریتکنولوژی و صنایع جدید تبدیل شده ¬ است و دانشگاهی دارد به نام است، دارای دانشگاه نفت و معدن ملک فهد میباشد (مسعود الخوند، 1999م، ص 370).
ساخت شهر ظهران به نیمةه قرن بیستم بازمیگردد که در آن خانهها پراکنده و دارای دیوارهای گلی و سقفهای چوبی است (طلاسالعماد، 1992م، ص 235).
حرفههای رایج در شهر ظهران،:؛ 1ـ کشاروزی و،2ـ تجارت و،3ـ چوپانی و4ـ صنعت است. . بیشتر اهالی این شهر به از این بین کشاورزی حرفةه اول اهلالی این شهر محسوب میشود که اکثر ساکنان آن بدان مشغولاند. مردم ظهران به حرفةه کشاورزی خود «چادر اقتصاد» میگویند. کشاورزی ظهران بر دو منبع آب استوار است و این دو منبع بارانها و چاههای عادی است. زمینهای کشاورزی هم بر به این ترتیب دو نوع اند: میباشند: زمینهای العثری، که بیشتر دامنههای کوهستانی را در برمیگیرند و یکی از آنها در موسمفصلهای بارندگی (بهار و زمستان) کشت میشوند که «العثری» نامیده میشوند؛ و . این نوع بیشتر دامنههای کوهستانی را در برمیگیرد. نوع دیگر زمینهای المسقوی، که ی کشاورزی در شهر ظهران با آب استفاده از چاه چاههای عادی آبیاری میشوند که «المسقوی» نامیده میشوند (حسین الزهرانی، 1988م، ص 613ـ 631)/.
محصولات کشاورزی در ظهران عبارت است از: به سه نوع تقسیم میشوند: 1ـ غلات دانههای کشاورزی(پنج نوع گندم، سه نوع جو و پنج نوع ذرت )،،2ـ میوه( انار، بادام، هلو، انگور، زردآلو، خربزه، گلابی، انجیر، سیب حجازی، پرتقال و موز) ه، و زیتونا ،3ـ سبزیجات. دانههای کشاورزی (حبوبات) شامل: الف ـ گندم که پنج5 نوع دارد: 1ـ المابیة که بهترین نوع گندم است، 2ـ العسیریة، 3ـ الخولانیة، 4ـ النخلیة، 5ـ السمراء. ب ـ جو، سه نوع دارد: 1ـ جو عربی، 2ـ عجلانة، 3ـ جو مصری.
ج ـ ذرت: پنج5 نوع اصلی دارد: 1ـ ذرت سفید، 2ـ ذرت سرخ، 3ـ ذرت زرد، 4ـ التشاشة، 5ـ البسیسه.
میوهها: شامل انار، بادام، هلو، انگور، زردآلو، خربزه، گلابی، انجیر، سیب حجازی و پرتقال و موز.
سبزیجات: شامل زیتون و درختان عرعر که بعد از زیتون قرار دارند (حسین الزهرانی، 1988م، ص 657ـ 675).
مراکز مهم صنعت نفت عربستان سعودی در شهرهای «ظهران»، «ابقیق» و «رأسالتنوره» واقع است.
ظهران، به عنوان ستاد مرکزی شرکت اأرامکو، در میدان نفتی «دمّام» قرار داردمیگیرد. در حدود چهل40 مایلی ِ(هر مایل=حدود 1609متر) جنوب غربی ظهران، مجتمع «ابیق» در محل میدانهای نفتی بزرگی به همینان نام واقع است. شبهجزیرۀةه رأسالتنوره هم، که مقر پالایشگاه نفت شرکت اأرامکو و پایانۀترمینال صدور نفت است، در حدود 45 مایلی شهر ظهران تمرکز یافته است است. ضمناً در حدود هفت مایلی مشرق ظهران، مرکز تجاری الخُبر قرار دارد واقع است که در واقع، شهر بازرگرانان و صنعتک¬کارانی است که محصولات و کالاهای عرضه شدۀة آنان مطلوب نظر کارکنان غربی اأرامکو است. در این مرکز، انواع گوناگون پوشاک، لوازم منزل و کالاهای اقلام تجملیلوکس اآمریکایی و اروپایی عرضه می شودبه خریداران ارائه میشود (اسدی،1385، ص 266).
از طرفی نیز تجارت به عنوان دومین حرفه در حرفةه دوم در شهر ظهران استشناخته میشود، که . این تجارت به دو شکل انجام میگیرد:. 1ـ تجارت محلی، که در داخل شهر و خصوصاً به صورت بازارهای هفتگی انجام میگیر؛ ود؛. 2ـ تجارت داخلی، که بین ساکنان ظهران و دیگر بقیةه شهرهای عربستان سعودی. در رواج دارد. تجارت محلی، در روزهایی مشخص از هفته برگزار میشود که هر قبیلهای بازار مخصوص به خود را دارد و همۀة مردم از بیشتر نواحی برای فروش اجناس خود یا خرید کالا به این بازارها روانه میشوند. مهم¬ترین کالاهایی که در این بازارها به فروش میرسد عبارت¬اند از: همة محصولات و غلات کشاورزی، گوسفندان و گاو ها و شترران، چوبهای درختان، پارچه،ها و تولیدات لبنی، عسل و ظروف مسی. تجارت داخلی هم که بین ساکنان شهرهای عربستان سعودی و شهر زهران انجام میشود بیشتر شامل غلات، عسل، خرما، گاو و گوسفند است، که عمدتاًبیشتر در ایام حج رونق داردفعال میباشند (حسین الزهرانی، 1988م، ص 71 و 69 ،71).
در شهر ظهران جمعیتی بالغ بر شصت60 هزار نفر زندگی میکنند که اغلب آنانها یا در فرودگاه بینالمللی ظهران و یا در دانشگاه نفت و معدن «ملک فهد» و یا در شرکت اأرامکو و بقیه در ادارههای دولتی و تجاری کار می کنندمشغول به کار هستند ( الموسوعةالعربیةالعالمیة، 1999م، جلد 14، ص 109). (قیاس شود با بالا که با رنگ آبی مشخص شده است. مهین فر)
آموزش در شهر ظهران دو مرحلهةه اساسی را داشته پشت سر گذاشته است: 1)ـ مرحلةه تعلیم و تربیت در مساجد و خانهها، و، 2)ـ مرحلةه تعلیم و تربیت در مدرسههای دولتی. ساکنان ظهران از قدیمالایام، به منظور تهذیب اخلاق و تعلیم مبادی اسلامی، توجه زیادی به تعلیم فرزندان و قرائت قرآن کریم و آموزش حدیث نبوی و فقه اسلامی توجه بسیاری داشتهاند. آموزش و تعلیم ابتدا در خانۀة متولیصدی مساجد یا در مساجد روستاها برگزار میشد. در حال حاضر در این شهر تعداد دانشآموزان روز به روز در حال افزایش است (حسین الزهرانی، 1988م، ص 812 ـ 821).
در این منطقه، علاوه بر مراکز آموزش شغلی و مدارس خصوصی، حدود بيست20 مدرسۀةه ابتدايئی، راهنمایی و دبیرستان نیز وجود دارد (الموسوعةالعربیةالعالمیة، 1999م، ص 109). اولین مدرسۀةه نظامی در شهر ظهران در سال 1318ش1358هـ، در روستایی به نام بنی ¬سار، ر که بزرگ¬ترین روستای قبیلۀةه بنیعامر،ر است، تأسیس شد. سپس،بعد از یازده ماه دیگر مدرسه ای دو مدرسه در بطحاء و مدرسۀ دیگری در العصراء افتتاح گردیدشد (حسین الزهرانی، 1988م، ص 82).
در سال 1381341ش3/هـ، 1962م، مرکزی به نام دانشکدۀةه نفت و معادن تأسیس شد که در مرکز شهر قرار داشت. سپس در سال 131354ش95/هـ، 1975م، به به دانشگاه ملک فهد بدل تبدیل گردیدشد (اللموسوعةالعربیةالعالمیه، 1999م، ص 109).
آب و هوای ظهران اغلب ملایم و معتدل است. که به دو صورت آب و هوای ارتفاعات کوههای سرات و آب و هوای دشت تهامه قابل بررسی است. اقلیم آب و هوای ارتفاعات سرات تا حد زیادی به اقلیم «الهدی» شبیه است. در تابستان معتدل و خشک و در زمستان سرد و بارانی است. در این منطقه در فصل تابستان بادهای شمال شرقی میوزند که بادهایی خشکاند اما در فصل زمستان بادها جهت جنوب غربی دارندبه خود میگیرند که بیشتر به بادهای بارانزا معروفاند. از آب و هوای طرفی دیگر اقلیم دشت تهامه در فصل تابستان، سوزان و بسیار مرطوب و در فصل زمستان معتدل و پرباران است. قابل توجه است که هرچه از مغرب سمت غرب ظهران به سمت مشرق حرکت میکنیم، مقدار ریزش باران کمتر است و از پوشش گیاهی و درختان هم به مراتب کاسته میشود (حسین الزهرانی، 1988م، ص 167ـ 176).
در تاریخ قدیم، ظهران را قبیلهای أزدی و قحطانی میدانند ودانسته اند که نسب آن به أزدبن غوثبن بنتبن مالکبن زیدبن کهلانبن سبأبن شیجببن یعرببن قحطان میرسد. نام این قبیله هم اسم خود را از نام جدش، ظهرانبن کعببن حارثبن کعببن عبداللهبن مالکبن نصربن أزد، گرفته شده است (همان، ص 19).
ظهران را در منابع، با اختلافاتی، ظهران را معرفی کرده اند: مختلف این گونه معرفی کردهاند: ظهران: گروهی از قبایل بنیعمر که یکی از قبایل پناهنده در سوریه است؛. الظهران: گروهی از قبیلۀه العزام، الرشید، العمری، الفضیل، الجعافرهة، ولد سلیمان، غنره، وعدنانی است (الوائلی، 2002م، ص 1175)؛.
الظهران: گروهی از قبایل المزاریق، المحامید، البقوم در سرزمین عربستان سعودی است که نام یک گروه آنها به ظهرافی نسبت داده میشود؛ . الظهران: گروهی از قبیلۀةه المزایده، الحصیلات، الصلیب (صلبة) در عراق و جزیرة ره العرب و مخصوصاً در کویت و عربستان سعودی است (کحالهة، 1982م، ص 697)؛ .
ظهران: سرزمینی از سرزمینهای حجاز است که از شمال مکه و در 22 کیلومتریاش میگذرد و از جنوب جده به دریا منتهی میشود (شراب، 1991م، ص 184).
بلاد قبیلۀ ظهران از جمله قبایل أزدی بوده است که از یمن مهاجرت کردهاند (حسین الزهرانی، 1988م، ص 19). در زمان آلسعود، سرزمین ظهران وضعیت دشواری داشت، را تجربه کرده است. زیرا که این مدتی سرزمین برای مدت زمانی مستعمرۀه دولت عثمانی بوده است. به دلایل متعدد، مختلف از جمله: فاصلۀةه نسبتاً زیاد ظهران با از مرکز دولت عثمانی، سختی راههای آن و اینکه سران ظهران عدم به رسمیت شناختن این تحتالحمایگی را به رسمیت نمی شناختندتوسط سران ظهران، این شهر را ارسماً مستعمره دانسته اندمیدانند. از طرفی هم، در این دوران، نه تنها جهل در ظهران بیداد میکردو بلکه تعصبات قبیل و گی، جنگهای قبسیله ایلگی و ناامنی درظهران، ، سطح پایین زندگی، و ناامنی همچنان پابرجا بود که همة این عوامل باعث شد که روستايئیان، روستاهایشان را بر فراز کوههها بنا کنند. دژهای بسیاری نیززیادی هم در این نواحی ساخته شددند که بیشتر جهت حفظ جانشان از جنگهای خونباری بود که قبایل دیگر بر آنها تحمیل میکردند (حسین الزهرانی، 1988م، ص 345ـ 354).
موقعیت شهر ظهزهران بر فراز کوهههیایي سروات در ارتفاع بنین 2000 تاو 2500 متری از سطح دریا و ریزش زیاد باران قرار داردواقع، و، سبب شده که مساحت بسیاری از کوههاکوهها و درهها، به ویژه مناطق نقاط مشرف بره دشت تهامه، با جنگلها و درختان پوشیده شده استود. همین عامل و آب و هوای اقلیم معتدل این منطقه باعث شده استه که شهر ظهران از نظر گردشگری ی و جهانگردی توجه بسیاریزیادی را به خود جلب کند. برخی از مهمترین مناطق جاهای گردشگری در ظهران عبارت¬اندند از: 1 )ـ جنگل عمضان،: در 55 کیلومتری شمال شهر باحه،ة با که در آن درختان زیتون و گیاهان معطر بسیار؛ است، 2)ـ جنگل جبلالانصب،: مشرف بر دشت تهامهة است و نزدیک به شهر المندق، که و بیشترین درختان آن زیتون و عرعر است؛، 3)ـ جنگل الحرب،: در دوس در شمال منطقۀةه باحه؛ باحة قرار دارد، 4)ـ جنگل براحرح،: در مغرب درۀة برحرح واقع است، ؛55)ـ جنگل مخلوه،: در جنوب روستای مشایعه، با است و درختان آن هم زیتون صحرایی، عرعر، والشث و طباق میباشد،.
؛ و6)5ـ المسیکة،: در شمال شرقی باحهة در قبیل، با ةه بنیعامر واقع شده که درختان انبوه عرعر و آبهای روان دارد (حسین الزهرانی، 1988م، ص 80ـ 79 ـ80).
منابع : (1) محمد معین، فرهنگ فارسی (متوسط)، جلد پنجم، چاپ هشتم، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371؛ (2) بیژن اسدی، خلیجفارس و مسائل آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت، 1385؛ (3) اطلس جامع گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری، تهران: مؤسسةه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چاپ اول، 1382؛ (4) الموسوعةالعربیةالعالمیة، الطیعةالثانیة، فهرستة مکتبة الملک فهدالوطنیة أثناءالنشر، ط 2، الریاض، الناشر: مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، الریاض، الملکةالعربیةالسعودیة، مجلد 14، ریاض 1419/هـ. 1999م؛ (5) عبدالحکیم الوائلی، موسوعةالقبائلالعرب، الجزءالثالث، الناشر داراسامةللنشر والتوزیع الأردن ـ عمان: داراسامة 2002م؛ (6) عمررضا کحالة، معجمقبائلالعرب القدیمة والحدیثة، الجزء الثانی، مؤسسةهالرسالة، بیروت 1402/هـ ـ 1982م؛ (7) مسعود الخوند، الموسوعةالتاریخة الجغرافیة، بخش دوازدهم دانشنامةه جهان اسلام، عربستان سعودی، به تصحیح شریل الخوند، جورج سلیم و خلیل سمعان، لبنان: بیروت 1990م؛ (8) العماد مصطفی طلاس، المعجمالجغرافی للقطرالعربی السوری، جلد 4،چهارم، قسمالفبایی ش ـ ق، مرکز الدراسات العسکریه، چاپ اول، 1992میلادی؛ (9) محمدحسن شراب، العالم الاثیرة فیالنسنة والسیرة، دارالقلم دمشق و الدار السامیة البیروت، چاپ اول، 1411/هـ، 1991م؛ (10) محمدبن مسفربن حسینالزهرانی، بلاد زهران، الطیعةالثانیة، الرئاسةالعامة لرعایة الشباب وکالة شؤون الشباب، ریاض الادارة العامة للنشاطات الثقافیة، الریاض، 1408/هـ، 1988م.؛ (11) 1350. Universal atl las of the world,1385. (12) .
/ طهمورث حیدری موصلو/