طائف ، شهری در جنوب شرقی مکه. این شهر در ˚40 و́ 21 طول شرقی و در ˚21 و ́15 عرض شمالی (اطلس المملکهالعربیهالسعودیه، ص 324ـ 325)، در90 کیلومتری مکه، 160 کیلومتری جده، 900 کیلومتری ریاض، و در ارتفاع 1680 متری از سطح دریا واقع است(بلادی، ج 2، ص 2018).
طائف از طوف، به معنای دور چیزی چرخیدن و طواف کردن، است. دربارۀ وجه تسمیۀ طائف روایاتی وجود دارد که بیشتر آنها خرافه به نظر میرسند (مظفرالعمید، ص 72). بنا بر روایتی، دمودن، پسر عبدالملک از تیرۀ صَدف، پس از کشتن پسرعموی خود، عمرو، به سرزمین وَجّ گریخت و با مسعودبن معتب ثقفی پیمان بست. او متعهد شد در قبال ازدواج در وجّ، در اطراف محل سکونت ثقیف دیواری نفوذ ناپذیر بسازد. مسعود دختر خود را به عقد وی درآورد و او نیز آن دیوار مستحکم را بنا کرد. چون برای ورود به شهر می بایست دیوار را دور میزدند، آنجا را طائف نامیدند (یاقوت حموی، ج 4، ص 9). بنا بر روایتی دیگر، جبرئیل یک قطعه از سرزمین فلسطین را جدا کرد و آن را دور کعبه طواف داد و در محل طائف گذاشت و آنجا را طائف نامیدند (جوادعلی، ج 4، ص 146؛ برای آگاهی از آرای دیگر، رجوع کنید به دمشقی، ص 215؛ ابناثیر، ج 1، ص 420).
یاقوت حموی( ج 4، ص9) نوشته است که طائف در مغرب نجد، در رشته کوه سراه، نزدیک کوهستان غزوان، و در وادی وَجّ واقع است. کوههای متعددی، ازجمله المحترق، الاصیحرین، صعب والمدهون، آن را احاطه کردهاند (عجیمی، ص 94ـ 95). درههای بزرگ و کوچک واقع در کوهها را وادی مینامند. وادی وَجّ، جفیجف، مِثناة، لِیّه، الخرار و لَقیم از مهم-ترین وادیهای اطراف طائف هستند (همدانی، ص 233). طائف به سبب ارتفاع بسیاراز سطح دریا، برخلاف آب و هوای گرم و سوزان شبهجزیره، دارای آب و هوای معتدل و مطبوع است. جغرافی¬دانان مسلمان دربارۀ آب و هوای معتدل و خنک طائف اتفاق نظر دارند (رجوع کنید به مقدسی، ص 80 ؛ ادریسی، ج 1، ص 144 ؛ قزوینی، ص 97). به نوشتۀ ابوالفداء، طائف سردترین نقطۀ حجاز است و آب در قلههای اطراف آن یخ میبندد (ص 90). وزش بادهای شمالی و غربی در این شهر، سبب ترکیب دو سامانۀ هوای مختلف شده است و موجب جاری شدن بارانهای سیلآسا در فصل بهار میشود. میزان باران سالانۀ آن بین 150 تا 300 میلیمتر است(رافائل و شیبی، ص 185). چشمههای متعددی چون المِثناه، الفِیصلیه، الوَهیط و شِبرا در کوهستانهای اطراف طائف جاری هستند. دمای هوا در این شهر در گرمترین روزهای سال به 37ْ و در سردترین روزهای سال به زیر صفر میرسد (محمودطه، ص 192).
پیشینه.عدوان و عَمالقه از ساکنان قدیمی طائف بودند (قلقشندی، ص 186). مقارن ظهور اسلام، قوم ثَقیف و حِمیَر و تیرهای از قریش در طائف سکونت داشتند (یاقوت حموی، ج 4، ص 9). یکی از بتهای معروف اعراب در جاهلیت، به نام لات، در طائف قرار داشت و مردم آنجا بنایی برای آن ساخته و پردهای بر آن انداخته بودند و گِرد آن طواف میکردند (جوادعلی، ج 4، ص 145). بازار عُکاظ و حَباشه از جمله بازارهای مهم اعراب بود که در طائف و اطراف آن برپا میشد. به نوشتۀ جرجی زیدان، عربها از هر سو به بازار عکاظ می رفتند و قریش نیز در برپایی و جذابیت آن میکوشید (ج 1، ص 29). از طائف محصولات گوناگونی (از جمله مویزو کشمش و پوست و روغن) به شهرهای اطراف، از جمله مکه ، فرستاده میشد. بنابراین، بسیاری از تجار و اشراف قریش به طائف رفت و آمد داشتند و در آنجا صاحب خانه و باغ نیز بودند.
در سال دهم بعثت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به طائف رفت و ثقیف و سران طائف را به اسلام فراخواند، اما بینتیجه بود. قریش در مبارزات خود با پیامبر همواره از حمایت ثقیف برخوردار بود. پیامبراکرم بعد از فراغت از حنین در سال هشتم، در غزوهای که به «غزوۀ طائف» مشهور است، بيست روز طائف را محاصره کرد، ولی درگیری چندانی رخ نداد. در سال نهم ، هیئتی از ثقیف رهسپار مدینه شدند و بعد از پذیرش اسلام به طائف بازگشتند. پیامبر عثمانبن ابیالعاص را به امارت طائف برگزید (ابنسعد، ج 1، ص 237). او در دورۀ خلافت ابوبکر و مدتی در دورۀ خلافت عمر، عامل حکومت بر آنجا بود. طائف در دورۀ خلافت امویان (41ـ 132) ضمیمۀ حکومت امیر مکه شد (یعقوبی، ص 79). در دورۀ عباسیان (132ـ 656)، طائف به سبب قرار گرفتن مقبرۀ عبداللهبن عباس در آن و نقشی که به عنوان سپر دفاعی در مقابل حملات قبایل بدوی داشت، اهمیت داشت. از زمان تسلط عثمانیان بر جزیرةالعرب تا روی کار آمدن وهابیان، مراکز نظامی بزرگی در این شهر ایجاد شد و در این دوران، طائف شهر پر جمعیتی گردید و بسیاری از مراکز اداری از مکه به آنجا انتقال یافت و عده ای نیز از سراسر عربستان به این شهر کوچیدند. در نتیجه، تجارت در این شهر رونق یافت(محمود طه، ص 199). در1305، وهابیان بر طائف مسلط شدند. سعودیها نیز– که در 1319مقدمات تشکیل مملکت عربی را در جزیرةالعرب فراهم آورده بودند – در 1327 بر طائف چیره شدند. معاهدۀ طائف، که به جنگ عربستان و یمن پایان داد، در1347 در این شهر به امضا رسید (خوند، ص 461).
زیرکی، تیزهوشی و آگاهیهای سیاسی و اجتماعی مردم طائف در دورههای مختلف زبانزد بود. زمانی که دُهات عرب را كمتر از انگشتان دست میشمردند، سه تن از ایشان (مُغیرةبن شُعبه، زیادبن اَبیه و اُمَیةبن اَبیالصلت) از ثقيف و طائف برخاسته بودند(ابن حبيب،ص200). از طائف اشخاص نامداری برخاسته اند ، از جمله امية بن ابی¬الصلت ثقفی( شاعر)،حجاجبن یوسف ثقفی، حارثبن کَلده ثقفی( طبیب مشهور عرب)، و نضربن حارث .
مساحت کنونی طائف 360 کیلومتراست. در سرشماری سال 1413، جمعیت آن 416121 تن بوده است (جوده حسنین، ص 177). در تابستان، جمعیت آن به پانصد هزار تن نیز میرسد (خوند، ص 462). با توجه به آب و هوای مناسب و وجود چشمهها و منابع آب زیرزمینی، کشاورزی و پرورش انواع میوه (به ویژه انگور) و گل و نیز زنبور عسل در آنجا رونق دارد. بسیاری از محصولات آنجا به شهرهای عربستان و دیگر مناطق جهان صادر میشود (خوند، ص 461 ؛ محمود طه، ص 195).
آثار تاریخی متعددی در طائف وجود دارد، از جمله مسجد ابنعباس، مسجد عداس، مسجد الهادی، قبرستانی با سنگ¬قبرهایی متعلق به قرنهای چهارم و پنجم که با خط کوفی و نسخ روی آنها نوشته شده، و قصر معروف شبرا. از جمله مراکز تفریحی و سیاحتی طائف، باغ ملک فهد است(خوند، ص 462).
منابع : (1) ابناثیر، الکامل فیالتاریخ، بیروت1385؛ (2) ابنسعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت1410؛ (3) ابنقتیبه، المعارف، تحقیق ثروت مکاشفه، قاهره1969؛ (4) ابوالعلا محمود طه، جغرافیه شبه جزیره العرب، قاهره 1972؛ (5) ابوالفداء، تقویمالبلدان، طبع فی مدینه باریس المحروسه السلطانیه، 1840؛ (6) ادریسی، نزههالمشتاق فی اختراقالافاق، مصر[بیتا.]؛ (7) عاتقبن غیثالبلادی، معجم معالمالحجاز، الجزءالخامس، دار مکه للنشر والتوزیع؛ (8) جرجی زیدان، تاریخالتمدن الاسلامی، بیروت،[بیتا.]؛ (9) جوادعلی، المفصل فیتاریخالعرب قبلالاسلام، بغداد1413؛ (10) جوده جوده حسنین، شبهالجزیره العربیه: دراسه فیالجغرافیه الاقلیمیه، دارالمعرفهالجامعیه، 2006؛ (11) حسنبن علیالعجیمی، اهداءالطائف من اخبارالطائف، تحقیق یحیی محمود ساعاتی، الریاض، [بیتا.]؛ (12) دمشقی، نخبهالدهر فی عجائبالبر و البحر، بغداد،[بیتا.]؛ (13) طاهر مظفر العمید، تخطیطالمدن العربیهالاسلامیه، بغداد 1986؛ (14) اطلس المملکة العربیه السعودیه، ریاض1420/ 2000؛ (15) قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالبلاد، بیروت 1404/ 1984؛ (16) قلقشندی، نهایهالارب فی معرفهانساب العرب، بیروت،[بیتا.]؛ (17) محمدبن حبیب بغدادی، المحبر، تحقیق سید کسروی، قاهره[بیتا.]؛ (18) مسعودالخوند، الموسوعهالتاریخیه الجغرافیه، لبنان 2002؛ (19) مقدسی، احسنالتقاسیم فی معرفهالاقالیم، بیروت 1408 / 1987؛ (20) همدانی، صفه جزیره العرب، تحقیق محمدبن عبداللهبن بلیهد النجدی، مصر 1953؛ (21) یاقوت حموی، معجمالبلدان، بیروت 1399؛ (22) یعقوبی، البلدان، بیروت 1408/ 1988؛ (23) C. Nicholas Raphael, and T. Hussain Shaibi, "Water Resources for at Taif, Saudi Arabia: A Study of Alternative Sources for an Expanding Urban Area", The Geographical Jouranl, Vol. 150, No. 2, July, 1984.
/وحید ریاحی/