responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7205

هاشم بن عبد مناف ، ‌بن قُصَیّ‌بن کِلاب‌بن مُرَّه، از مردان برجستۀ قریش و جد دوم رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم. سال تولد و وفات و کیفیت عبادت وی نامعلوم است. نام اصلی او عَمرو بود (ابن‌هشام، ج1، ص1؛ طبری، تاریخ، ج2، ص251). ظاهراً در مکه به دنیا آمد و به قولی بزرگ‌ترین فرزند عبد مناف (ابن‌اثیر، ج2، ص16؛ قس ابن‌هشام، ج1، ص138؛ ابن‌سعد، ج1، ص75)، جد سوم رسول خدا، بود. کنیه‌اش را، به اختلاف، ابونَضْله (بلاذری، 1959، ص64) و ابوزید یا ابواَسَد (ابن‌سعد، ج1، ص80) نوشته‌اند. هاشم، بعد از پدرش، شرافت و بزرگی یافت و بلند آوازه شد (یعقوبی، ج1، ص242). چهره ای نورانی و درخشان داشت (ابن‌حجر عسقلانی، ج3، ص96) و برترین فرد در قبیلۀ قریش از نظر حسب و نسب و مکارم اخلاق بود (باعونی، ج1، ص26)؛ بزرگوار، بخشنده و مهمان‌نواز، و نامش در سخاوت مثل بود (رجوع کنید به ثعالبی، 609؛ نیز رجوع کنید به ادامۀ مقاله). هاشم چهار برادر به نامهای عبد شمس، مُطَّلِب، نَوْفَل و ابوعمرو، و شش خواهر داشت. مادرش عاتِکه بنت مُرَّة‌بن هلال بود (رجوع کنید به ابن‌هشام، ج1، ص111ـ112؛ بلاذری، 1959، ج1، ص61). گفته شده است هاشم و برادرش، عبدشمس، هنگام تولد به هم چسبیده بودند و با تیغ آنان را از هم جدا کردند و ازاین‌رو، برخی گفتند میان فرزندان آنان نزاع رخ خواهد داد (یعقوبی، ج1، ص242). به روایتی، بعدها، به سبب سخاوت و مهمان نوازیهای هاشم، اُمیّة‌بن عبد شمس به او حسادت ورزید و میانشان عداوت افتاد (ابن‌سعد، ج1، ص76)، اما این داستان اساساً ساختگی است (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).

در‌بارۀ چگونگی ازدواج هاشم با سَلمی، دختر عَمرو‌بن زَید (یا زید‌بن عمرو)‌بن لَبید، از طایفۀ بنی نجّار قبیلۀ خَزْرَج (مادر عبدالمطلب‌بن هاشم)، گفته‌اند هاشم همیشه برای تجارت به شام سفر می کرد. هرگاه به یثرب می‌رسید، برای استراحت نزد عمرو بن زید ــ که دوست او و پدرش بود ــ می‌رفت. در یکی از سفرهایش، در بازگشت از شام، وقتی نزد عمرو رفت، سلمی را دید و شیفتۀ او شد. سلمی قبلاً ازدواج کرده و صاحب دو فرزند بود، اما شوهر و فرزندانش درگذشته بودند و به قولی، سلمی از او جدا شده بود. هاشم او را از پدرش خواستگاری کرد. سلمی چون شرف و نسب وی را دانست، پذیرفت. عمرو نیز ازدواج سلمی را با هاشم مشروط بر آن کرد که هنگام ولادت فرزندش، سلمی کنار خانواده اش باشد (رجوع کنید به بلاذری، 1959، ج1، ص64؛ طبری، ج2، ص247، 250؛ قس ابن‌سعد، ج1، ص79). هاشم بعد از عروسی با سلمی، با تهیۀ غذا و دعوت از چهل تن از افراد قریش ــ که همراه او برای تجارت عازم شام بودند ــ و جمعی از خزرجیان، جشنی برپا کرد. او چند روز کنار سلمی ماند و آنگاه با همراهانش به سوی شام رفت (ابن‌سعد، همانجا). به روایتی، هاشم دو سال در کنار سلمی در مدینه ماند و سپس او را با خود به مکه برد. در آن مدت، سلمی باردار شد. چون ایام ولادت فرزندش نزدیک گردید، هاشم او را به یثرب نزد خانواده‌اش برد و خود برای تجارت به سوی شام رفت (رجوع کنید به بلاذری، 1959، 1/64؛ ابن ابی‌الحدید، ج15، ص213). ملقب شدن وی به هاشم از آن‌رو بود که قریش طی چند سال اموال خود را از دست داده و دچار قحط شده بودند. هاشم، برای رفع این مشکل، به شام سفر کرد و دستور داد نان فراوانی بپزند. سپس نانها را بر شتران بار کرد و به مکه برد. در آن جا نانها را شکست و ترید نمود (هَشَم‌الثَریدَ/ الخُبزَ) و شتران را نحرکرد و پخت و مکّیان را سیر کرد. این نخستین فراوانی نعمت قریش پس ازآن دوران سخت بود. از این‌رو، به وی هاشم (خرد‌کننده، تکه‌تکه کننده) گفتند (ابن‌سعد، 1/75ـ76؛ ابن‌حبیب، ص219). برخی گفته‌اند او برای رفع قحط و گرسنگی از قریش، به فلسطین رفت و آرد تهیه نمود و در مکه از آن آرد، نان پخت و با آب گوشت شتر به قوم خود، قریش، اطعام کرد (ابن‌جوزی، ج2، ص210). به او عمرو العلا هم می گفتند که به سبب ویژگیها و صفات برجسته و والایش بود (ابن‌سعد، ج1، ص76؛ ابن ابی الحدید، ج15، ص210؛ حلبی، ج1، ص7). ابو‌الشعث الشجیّات نام دیگر هاشم بود (رجوع کنید به ابن‌هشام، ج1، ص148ـ150؛ ابن ابی‌الحدید، ج15، ص212). بدران لقبی بود که مردم به هاشم و برادرش، مُطَّلب ، داده بودند، که به سبب جمال و زیبایی آن دو بود (بلاذری، 1959، ج1، ص61؛ رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج2، ص17). اقداح النضار ــ به معنای طلا ــ نیز عنوان هاشم و برادران او، یعنی عبد شمس و مطلب و نَوفَل ، بود(حلبی، ج1، ص7). مجیرون (پناه دهندگان) یا مجیزون (اجازه دهندگان، گذردهندگان) عنوان دیگرهاشم و برادرانش بود، زیرا بخشنده بودند و بر دیگراعراب فخر و سیادت داشتند و از آن میان، هاشم با پادشاهان شام و روم و غَسّان پیمان بست و برادرانش با زمامداران حبشه و ایران و یمن پیمان بستند و بدین ترتیب برای قبیلۀ خود، قریش، امان‌نامه گرفتند تا بتوانند با آسودگی و امنیت، به تجارت در آن مناطق بپردازند. به روایت دیگر، چون خدا از این طریق فقر و اوضاع بحرانی قریش را جبران کرد، آنان را مُجَبِّرون (جبران‌کنندگان) خواندند (رجوع کنید به طبری، ج2، ص252؛ ابن‌کثیر، ج2، ص253؛ صالحی شامی، ج1، ص269؛ حلبی، همانجا). به نوشتۀ مورخان، هاشم نخستین فردی بود که سفرهای تجاری زمستانی (به یمن یا حبشه، یا یمن و حبشه) و تابستانی (به شام) قریش را پایه گذاری کرد (برای نمونه، رجوع کنید به ابن‌هشام، ج1، ص143؛ ابن‌سعد، ج1، ص75؛ نیز رجوع کنید به یعقوبی،‌ ج1،‌ ص242؛ طبرسی، ذیل قریش، 1ـ2؛ ابن‌خلکان،‌ ج1، ص61). طبق برخی روایات، هاشم در سفر تابستانی به شام، تا غزه و از آنجا به اَنقره (آنکارا) هم می‌رفت (ابن‌سعد، همانجا). به نظر می‌رسد اقدام برادران هاشم برای عقد قرارداد تجاری با کشورهای مجاور ــ که در پاره‌ای روایات ذکر شده ــ تحت ریاست هاشم بوده است و پس از درگذشت او، مطلّب و بعد از درگذشت او، عبد شمس و بعد از وفات او نوفل، پیمانهای تجاری قریش را با کشورهای مجاور تجدید نمودند (یعقوبی، ج1، ص244؛ ثعالبی، ص116؛ ابن ابی الحدید، ج15، ص202). هاشم همچنین با رؤسا و بزرگان قبایل عرب میان مکه تا شام،‌ قراردادهایی بست تا قریش بتواند با امنیت از مناطق آنان عبور کند و در مقابل، کاروان قریش، کالاهای آنان را بدون اخذ کرایه حمل کند (ابن‌سعد، ج1، ص78؛ یعقوبی، ج1، ص243). پیش از این مناسبات، قریش در مبادلات تجاری خود از مکه فراتر نمی‌رفت و مکه صرفاً محل تردد تجار غیرعرب و بازاری برای کالاهای آنان بود و از سوی دیگر، بر اثر چند سال خشکسالی، قریش در فقر و مضیقۀ مالی به سر می‌برد (ابن‌سعد، ج1، ص75؛ یعقوبی، ج1، 242؛ ثعالبی، ص115؛ ابن ابی الحدید، ج15، ص211). گفته اند وضع زندگی بعضی خانواده‌های قریش نیز، بر اثر خشکسالی، چنان سخت و رقت‌انگیز بود که هرگاه دچار گرسنگی زیاد می‌شدند، به جایی می‌رفتند و خیمه‌ای بر پا می‌کردند و درون آن می ماندند تا بمیرند. هاشم که از این وضع متأثر شده بود،‌ به میان قریش رفت وسخن گفت و با یادآوری اینکه آنان ساکنان حرم الهی و شریف ترین فرزندان حضرت آدم هستند، در صدد برآمد در نحوۀ زندگی قریش تحول ایجاد کند. در پی آن، قریشیان آمادگی خود را برای تبعیت از هاشم اعلام نمودند. هاشم که پیش از آن برای تجارت به شام و یمن می‌رفت و بسیار سفر می‌کرد، به سازمان دهی پرداخت و با تشویق او، قبیلۀ قریش به سفرهای بازرگانی در دو فصل از سال روی آورد (فخررازی، ج32، ص100؛ ابن ابی‌الحدید، ج15، ص202؛ حقی بروسوی، ج10، ص519).

تلاش هاشم برای بهبود وضع اقتصادی قریش و نجات آنان از فقر و گرسنگی (رجوع کنید به قریش، 1ـ4) بزرگ ترین افتخار برای او( یا او و برادرانش ) بود. هاشم، که در آن هنگام جوان بود، با ملاحظۀ اوضاع بحرانی قریش، به شام سفر کرد و در اطراف کاخ قیصر (هِرَقل) سکنا گزید و در مدت اقامتش ، روزی یک گوسفند ذبح می کرد و بعد از پختن آن،آب گوشت آن را در کاسه‌ای بزرگ می‌ریخت و در آن نان ترید می‌کرد و ازکسانی که در آن حوالی بودند، دعوت می‌نمود از آن بخورند. وقتی خصوصیات هاشم را برای قیصر بازگو کردند، به دیدن او تمایل پیدا کرد و از دیدن هاشم و شنیدن سخنانش، شگفت زده شد و پس از آن نیز او را نزد خود می‌خواند. در دیداری دیگر،‌ هاشم از قیصر خواست با نگارش فرمانی، امنیت لازم را برای قوم او، که از تاجران عرب بودند، تضمین کند تا آنان بتوانند پوست و جامۀ‌ حجازی را به شام ببرند. در پی موافقت قیصر، هاشم آنجا را ترک گفت. پس از آن، هاشم در میان قریش جایگاه ارزشمندی یافت (ابن‌سعد، ج1، ص75، 78؛ یعقوبی، ج1، ص242ـ 243؛ ابن ابی الحدید، همانجا). همچنین هاشم در نامه‌ای از نجاشی، حاکم حبشه، درخواست کرد که قریشیان بتوانند برای امور تجاری به مناطق تحت فرمان او وارد شوند (ابن سعد، همان، ج1، ص78).

هاشم برای آنکه قریش و قبایل عرب مسیر او به شام، در این سفرها متحمل هیچ هزینه ای نشوند، کاروان آنان را همراه کاروان خود حرکت می داد. همچنین بخشی از درآمد حاصل از تجارت را به قبایل عرب می‌داد و در مقابل، از آنان می‌خواست او را از شر دشمنان در هنگام رفت و برگشت حفظ کنند و با این سیاست،‌ در مسیرهای تجاری امنیت برقرار کرد و کاروانها را از تعرض قبایل عرب بادیه‌نشین – که برای حَرَم و ماه حرام، حرمت قائل نبودند – حفظ کرد (یعقوبی، ج1، ص244؛ ثعالبی، ص115ـ116؛ ابن ابی‌الحدید، ج15، همانجا). هاشم را، به سبب ایجاد الفت و ائتلاف با سران قبایل و پادشاهان مجاور، صاحب ایلاف قریش لقب دادند (ابن‌سعد، ج1، ص75؛ بلاذری، 1959، ج1، ص59؛ ثعالبی، همانجا). بنا ‌بر این گذاشته شده بود که هر تاجر قریشی، سودش را با یک فقیر تقسیم کند. با این سیاست – که ظاهراً بنیان گذارش هاشم بوده – همۀ فقیران، مانند اغنیا، توانگر شدند. این سیاست تا ظهور اسلام ادامه داشت. در نتیجه، در میان قبایل عرب هیچ قبیله‌ای مانند قریش متمکن و عزیز نبود (رجوع کنید به فخر رازی؛ حقی بروسوی، همانجاها). قریشیان با رهنمودهای هاشم و همکاری با او اززندگی راحتی برخوردار شدند (ابن‌ابی‌الحدید، همانجا).هاشم عامل اساسی شوکت و عظمت و امنیت خاطر مردم قریش بود و آنان به او بسیار وابسته بودند، به حدی که وقتی درگذشت، نگران بودند که دیگر قبایل عرب بر آنان چیره شوند (یعقوبی، همانجا). وی کارهای دیگری نیز کرد؛ در کعبه را از طلا قرارداد (ابن‌ ابی‌الحدید، ج15، ص211) و چاههای بَذّر و سَجْله را در مکه حفر نمود(بلاذری، 1413، ص48)، متولی سقایت (آب دادن) و رفادت (پذیرایی کردن از حاجیان) در موسم حج بود (ابن‌هشام، ج1، ص143) بود. در بارۀ اینکه چگونه سقایت و رفادت به هاشم واگذار شد، گفته‌اند زمانی هاشم و عبد شمس و مطلب و نوفل، فرزندان عبد مَناف، به پیشگامی هاشم مصمم شدند پرده داری کعبه و پرچم داری (جنگ) و رفادت و سقایت و دار الندوه را ـ که قُصَیّ‌بن کِلاب به پسرش، عبد‌الدار، واگذار کرده و بعد از او به فرزندانش، یعنی بنی عبدالدار، رسیده بود ـ از عموزادگان خود، بنی عبد الدار، بگیرند، زیرا خود را شایسته‌تر می‌دانستند. برخی قبایل از فرزندان عبد مناف وعده ای نیز از بنی عبدالدار پشتیبانی کردند. بنی عبد مناف و موافقان آنان ظرفی را که در آن مایعی خوشبو وجود داشت، آوردند و دستهای خود را در آن فرو بردند و به کعبه مالیدند و بدین وسیله هم پیمان شدند و سوگند خوردند هیچ‌گاه دست از یاری هم برندارند. از این رو، به آنان مُطَیَّبین گفتند. در مقابل، بنی‌عبد‌الدار و طرف‌دارانشان دستهای خود را در ظرفی که حاوی خون بود، فرو بردند و قسم خوردند هیچ‌گاه یکدیگر را رها نکنند. به آنان «احلاف» و «لَعَقَة الدَّم» گفتند. گفته شده است دو گروه آمادۀ نبرد شدند، اما سرانجام مصالحه کردند و پذیرفتند رفادت و سقایت را به بنی عبد مناف واگذارند و پرده داری و پرچم داری و دار الندوه را به بنی‌عبدالدار. وقتی این دو منصب به فرزندان عبد مناف واگذار شد، با توافق یا از طریق قرعه در اختیارهاشم قرار گرفت (رجوع کنید به ابن‌هشام، ج1، ص138ـ140؛ ابن‌سعد، ج1، ص77ـ78؛ بلاذری، 1959، ج1، ص55ـ57). اما طبق برخی گزارشها، قصی بن کلاب دار‌الندوه و پرچم داری و پرده داری را به عبد‌الدار، و سقایت و رفادت را به عبد مناف واگذار کرد (رجوع کنید به مسعودی، ص210؛ قس یعقوبی، ج1، ص241؛ سقایت و ریاست) و پس از وی، قریش ریاست و سقایت و وفادت را به هاشم دادند (یعقوبی، ج1، ص242؛ طبری، ج2، ص252). بنا براین روایت، به نظر می‌رسد در این خصوص نزاعی درنگرفته است.

هاشم در بزرگداشت مراسم حج، سخت کوشا بود و به حجاج مکه توجه شایسته ای می کرد. هر سال در نخستین روز ماه ذیحجه به در کعبه تکیه می‌زد و برای قریش خطبه می‌خواند و آنان را به چند امر توجه می‌داد. او قریش را همسایگان و اهل بیت‌الله الحرام و حجاج را مهمانان خداوند می‌خواند و از قریش می‌خواست از مهمانان خدا با شایستگی و احترام و از مال حلال خود از آنان پذیرایی کنند، زیرا خداوند قریش را برای این مسئولیت برگزیده است. هاشم، که توانگرترین شخص قریش بود، مال فراوانی برای این کار کنار می‌گذاشت و قریشیان نیز هر یک، به تناسب وضع مالی اش، از اموال پاکی که داشت، در این راه هزینه می‌کرد و آن را به هاشم می‌داد. بعضی خانواده های متمکن، هر کدام صد مثقال هرقلی به این منظور اختصاص می‌دادند و هاشم آن اموال را، برای ضیافت حجاج، در دارالندوه قرار می‌داد (ابن‌هشام، ج1، ص143؛ بلاذری، 1959، ج1، ص60؛ یعقوبی، ج1، ص242؛ ابن‌ ابی‌الحدید، ج15، ص209، 211). در ایام حج، کنار چاه زمزم (پیش از بازگشایی آن) حوضهایی از جنس پوست می‌نهاد و، از آب چاههای مکه، آنها را با آب شیرین پرمی‌کرد و حاجیان را آب می‌داد. همچنین از هفتم ذیحجه تا وقتی که حجاج از منی باز می‌گشتند، در مکه و منی و مشعر الحرام وعرفه به حاجیان غذا می‌داد و با نان و ترید و گوشت و روغن و خرما و سویق از آنان پذیرایی می‌کرد (ابن‌سعد، ج1، ص78؛ یعقوبی، ج1، ص242؛ ابن ابی‌الحدید، ج15، ص210ـ211).

هاشم در آخرین سفر خود، به همراه چهل تن از تجار قریش، به سوی شام رفت. چون به غزّه رسید، بیمار شد و از دنیا رفت. وی نخستین پسر عبدمناف بود که درگذشت. همراهان هاشم،بعد از دفن او در غزه، اموال او را برای فرزندانش بردند (ابن‌هشام، ج1، ص146ـ147؛ ابن‌سعد، ج1، ص79؛ ابن ابی‌الحدید، ج15، ص210). بنا بر قول درست، هاشم در آن زمان 25 ساله و به قولی دیگر بیست ساله بود (ابن‌سعد، ج1، ص79؛ بلاذری، 1959، ج1، ص63). هاشم برادرش، مطلب، را وصی خود قرار داده بود و بعدها بنوهاشم و بنومطلب همواره متحد بودند (ابن‌سعد، ج1، ص79). نسب تیره‌های بنی‌هاشم* به او می‌رسد. هاشم از چند همسر، صاحب چهار پسر و پنج دختر شد (رجوع کنید به ابن‌هشام، ج1، ص112ـ113؛ ابن‌سعد، ج1، ص79-80) که سرآمد آنان عبدالمطلب* ، جد دوم پیامبر اکرم، بود.


منابع :
(1) عبدالحمید ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابو الفضل ابراهیم، ابن الاثیر؛
(2) عبد‌الرحمن ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم‌، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(3) محمد ابن‌حبیب‌، کتاب المنمق فی اخبار قریش، بیروت 1405/1985؛
(4) احمد‌بن علی ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت 1412/1992؛
(5) ابن‌خلکان؛
(6) ابن‌سعد اسماعیل ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت 1407/1986؛
(7) عبدالملک ابن‌هشام، السیرةالنبویه، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، قاهره 1355ق/ 1936؛
(8) محمد بن احمد باعونی، جواهر المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ محمد باقر محمودی، قم 1415؛
(9) اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، بیروت 1405/1985؛
(10) احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، چاپ محمد حمید الله، مصر 1959؛
(11) همو، کتاب فتوح‌البلدان، چاپ دخویه، فرانکفورت 1413/1992؛
(12) عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، ثِمارالقلوب، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384ق/ 1965م؛
(13) علی بن برهان الدین حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت 1400؛
(14) محمد بن یوسف صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، چاپ عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض بیروت 1414/1993؛
(15) طبرسی؛
(16) طبری، تاریخ (بیروت)؛
(17) محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر اَوْ مفاتیح الغیب، بیروت 1421/2000؛
(18) مسعودی، التنبیه؛
(19) یعقوبی، تاریخ.
/ محمد اصغری نژاد/



تاریخ انتشار اینترنتی: 04/07/1391

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7205
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست