لمعات ، اثری فارسی در عرفان نظری، از شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی، متخلص به عراقی.

با اینکه عراقی (1363ش، ص47) این کتاب را لمعات نامیده، در بعضی از نسخه های خطی نامهای دیگری برای آن ذکر شده است،از جمله لمعات انوار، اللمعات القدسیة فی العشق و لمعات العشاق (همان، مقدمۀ خواجوی، ص19؛ چیمه، 1372ش، ص88 ).

بنا بر گزارش جامی (ص2)، چون این كتاب مشتمل بر لمعه ای(بارقه ای، پرتوی) از حقایق(عرفانی) بوده، عراقی آن را لمعات نامیده است. گفته اند كه عراقی لمعات را هر روز، در اثنای آنکه فصوص الحكم را نزد صدرالدین قونیوی می خواند، می نوشت (جامی، همانجا؛ احمدعلی، ص173) و‌ چون كار نوشتن آن، ، در 28 لمعه به پایان رسید( مانند فصوص كه در 28 فص بود)، لمعات را به قونیوی نشان داد ، او نیز در تأیید و تمجید آن، لمعات را، به حقیقت، لُبّ فصوص خواند (جمالی دهلوی، ص109؛ فخرالزمانی، ص37). بنابراین، احتمالاً عراقی تألیف این كتاب را در قونیه و پیش از وفات صدرالدین، یعنی 673، به پایان رسانده است (رجوع کنید به جمالی دهلوی؛ احمدعلی، همانجاها؛ قس دولتشاه سمرقندی، ص223، که نوشته عراقی آن را در كرمان، در خانقاه اوحد الدین كرمانی، تألیف كرده است).

سبک نگارش لمعات، موجز، ساده ، فصیح، و آمیخته با سجع و اشعار فارسی و عربی و آیات و احادیث و سخنان و اقوال عرفاست (صفا، ج3، بخش دوم، ص1197؛ عراقی، 1372ش، مقدمۀ محتشم، ص شصت و سه).

موضوع لمعات، بنا بر مقدمۀ مؤلف(1363ش، ص45)، در بیان مراتب عشق، و مطابق با شیوۀ سوانح احمد غزالی است ( نیزرجوع کنید به صفا، همانجا). عراقی در این كتاب دربارۀ عاشق و معشوق و عشق سخن گفته و در هر لمعه‌ای نیز انحای گوناگون ارتباط عاشق و معشوق را بیان کرده است. در این کتاب، مراد وی از عاشق، خلق و از معشوق، حق است و«حُبّ» و «عشق» سریان فیض حق و وجود منبسط را در موجودات بیان می دارد. البته رابطۀ حق و خلق به معنای وجود دو چیز یا دو موجود نیست، بلكه به زعم عراقی (رجوع کنید به 1363ش، ص 49 ـ50)، حق خود را در آیینۀ عاشقی و معشوقی بر خود عرضه می كند و حُسن خود را بر خود جلوه می دهد و از این رو، یک مشهود بیش نیست. بدین ترتیب، سرتاسر لمعات تبیینی شاعرانه برای اثبات وحدت وجود ابن‌عربی است(رجوع کنید به زرین‌كوب، ص149؛ چیمه ، 1372ش، ص90). وی از تجلیات حق در موجودات به دگرگونیهای درون عاشق بر اثر نگاه، سخن، عشوه¬ و ناز معشوق تعبیر می‌كند. بنابراین، درواقع، عراقی برای رفع ابهام از مطالب غامض¬ و مبهم فصوص، به ¬جای -استفاده از اصطلاحات ابنعربی مانند احدیت، واحدیت، حضرات، تجلی و غیره، دربارۀ ارتباط حق و مخلوقات از شیوۀ احمد غزالی، یعنی آوردن تعبیرات شاعرانهای همچون عشق و عاشق و معشوق، كرشمه، ناز و نیاز، استفاده كردهاست (پورجوادی، ص91).

لمعات خیلی زود نه تنها در میان عارفان و صوفیان، بلكه در میان برخی از امیران و شاهان، بخصوص در سلسلۀ شاهان گوركانی هند، از جمله داراشكوه، مقبول و محبوب گردید (چیمه، 1376ش، ص92-93 ). این كتاب در كنار فصوص و فتوحات مكیه و قصاید ابن‌فارض و شروح آنها، از قرن هفتم به بعد در شمار كتابهای درسی عرفانی نیز درآمده است (صفا، ج3، بخش اول، ص170). لمعات هم در كلیات آثار فخرالدین عراقی در 1335ش به كوشش سعید نفیسی، و هم جداگانه بهكوشش محمد خواجوی در1363ش، در تهران به چاپ رسیده است.

لمعات از یكسو به سبب استقبال صوفیان از آن و از سوی دیگر به سبب ایجاز و ابهامات خود نیاز به شرح داشت، ازاینرو شروح و تعلیقات متعددی بر آن نوشته شده است، بخصوص صوفیان سلاسل سهروردیه، چشتیه، قادریه و شطاریه بر لمعات به این امر پرداخته اند كه خود نشانه‌ای از تأثیر این کتاب بر تصوف و عرفان اسلامی است (رجوع کنید به چیمه، 1376ش، ص90، 92). شروح لمعات در ایران از قرن هشتم و نهم، و در پاكستان و هند از قرن دهم و یازدهم شروع شده است (چیمه، همان، ص92). برخی شروح این كتاب عبارتاند از: شرح صاین‌الدین علی ترکۀ اصفهانی به نام الضوء؛ شرح یارعلی شیرازی به نام اللمحات فی شرح اللمعات؛ شرح خاوری هندی؛ شرح درویشعلی‌بن یوسف کوکهری، از متصوفۀ قرن نهم؛ و شرح برهان‌الدین عبدالله ختلانی، عارف و شاعر قرن نهم (عراقی، 1335ش، مقدمۀ نفیسی، ص‌لح ـ لط؛ صفا، ج3، قسمت دوم، ص1197ـ1198). برخی از شروح لمعات به چاپ رسیده اند، از جمله اشعة‌اللمعات از نورالدین عبدالرحمان جامی، شرح لمعات سید‌عبدالله برزش‌آبادی* و شاه‌نعمت‌الله‌ولی ( برزش‌آبادی، مقدمۀ خواجوی، ص13؛ برای اطلاع بیشتر دربارۀ شروح لمعات در ایران و هند رجوع کنید به چیمه، همان، ص91ـ92 ؛ عراقی، مقدمۀ محتشم، ص شصت و هشت ـ هفتاد ).