responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7189

خلدونيه، جمعيت ، خلدونيه، جمعيت، انجمنى علمى ـ فرهنگى در تونس. جمعيت خلدونيه را گروهى از روشنفكران اصلاح‌طلب تونسى، كه در اروپا و به‌ويژه در فرانسه تحصيل كرده بودند، بنياد نهادند. آنان كه از غرب و انديشه‌هاى اصلاحى خيرالدين‌پاشا تونسى* متأثر بودند، اين جمعيت را با هدف ترويج علوم و فنون جديد اروپا در كنار آموزه‌هاى اصيل اسلامى در 16 رجب 1314 در تونس، پايتخت اين كشور، تأسيس كردند و به منظور بزرگداشت ابن‌خلدون*، مورخ برجسته تونسى، نام جمعيت را خلدونيه نهادند (ژولين، 1396، ص 88ـ 89؛ بشيربن عثمان، ص 72؛ راينهارت، ص 39؛ ساحلى، ص 376ـ379).

پيش از اين، بنيان‌گذاران اين جمعيت، كه متشكل از فارغ‌التحصيلان مدرسه صادقيه به رهبرى محمد بشير صفر و فارغ‌التحصيلان جامع زيتونه* به رهبرى شيخ‌سالم بوحاجب* بودند، روزنامه الحاضرة را در 29 ذيقعده 1305 به مديريت على بوشوشه منتشر كرده بودند. آنان اگرچه از سنّت‌گرايان تونسى بودند، با انتشار اين روزنامه بر اصلاحات اجتماعى در چهارچوب اسلام و انطباق آن با مفاهيم غربى تأكيد كردند. از ديدگاه فرانسويان نيز اين مسئله دو كشور را به يكديگر پيوند مى‌داد، ازاين‌رو اين نشريه با برخوردارى از كمك مالى دولت تا 1328 منتشر شد (محجوبى، ص 125؛ ساحلى، ص 375ـ 376؛ حسن حسنى عبدالوهاب، تكمله حمّادى ساحلى، ص 161؛ پركينز، ص 92ـ93).

يكى از اهداف مهم بنيان‌گذاران جمعيت خلدونيه، آموزش علوم جديد و رهايى دانشجويان جامع زيتونه از آموزشهاى سنّتى بود. بر همين اساس گروهى از روحانيان محافظه‌كار و سنّت‌گرا مانند شيخ‌محمدالنجار، مفتى مذهب‌مالكى، و مسئولان جامع زيتونه با آن مخالفت كردند. آنان معتقد بودند چنين جمعيتى به دين اسلام آسيب مى‌رساند و رقيب خطرناكى براى جامع زيتونه خواهد بود (ساحلى، ص378ـ379؛ محجوبى، ص130). در اين ميان، مخالفان تندرو و سنّتىِ جمعيت خلدونيه، خواستار بازگشت به قرآن و سنّت و مقاومت در برابر تهاجم فرهنگى غرب شدند. آنان پس از تأسيس جمعيت، روزنامه‌الزهرة را كه شيخ‌عبدالرحمان صنادلى، از فارغ‌التحصيلان الازهر، از 1308 منتشر مى‌كرد، سخنگوى مخالفان جمعيت قرار دادند (ساحلى، ص 379؛ احمدبن عامر، ص 361). فرانسويهاى مقيم تونس نيز آن را كانون پرورش سران انقلاب بر ضد استعمار فرانسه در تونس شمردند و با آن مخالفت كردند (بشيربن عثمان، ص 72ـ73؛ ژولين، 1985، ص 107).

مسئولان فرانسوى تأسيس جمعيت را براى آشنايى دانشجويان جوان با فرهنگ و تمدن فرانسوى مؤثر دانستند. هيئت مؤسسان جمعيت در ابتدا به سرپرستى محمد بشير صفر، در ملاقات با رونه ميله، حاكم كل دولت فرانسه در تونس (حك : جمادى‌الآخره 1312 ـ رجب 1318)، وى را از تأسيس جمعيت آگاه نمودند و تقاضاى كمك مالى كردند. او كه شيفته فرهنگ و تمدن اسلامى بود از تأسيس جمعيت استقبال كرد و پيشنهاد داد كه اين جمعيت مانند دانشگاه عليگره در هند اداره شود. همچنين على‌باى، امير تونس (حك: 1299ـ1320)، پسرش محمدهادى باى (حك : 1320ـ1324) و برخى از دولتمردان و روحانيان برجسته تونس، از تشكيل اين جمعيت حمايت كردند (بشيربن عثمان، ص 72؛ ژولين، 1985، ص 106ـ107؛ ساحلى، ص 376ـ378). در 16 رجب 1313، اساسنامه جمعيت تدوين شد و به تأييد دولت رسيد. اعضاى جمعيت خلدونيه كه درصدد اصلاح نظام آموزشى در تونس و افزودن علوم جديد به آن بودند و نظام جامع زيتونه را براى تحقق اين هدف مناسب نمى‌دانستند، در تدوين اساسنامه جمعيت بر گسترش دانش و تنظيم و تدوين دروس جديد، احداث كتابخانه و تأسيس روزنامه به دو زبان عربى و فرانسوى براى تبادل تمدن اسلامى و فرانسه تأكيد كردند (محجوبى، ص130ـ131؛ احمد عبدالسلام، ص 68؛ ساحلى، ص 379ـ380).

براساس آيين‌نامه داخلى جمعيت، شوراى مديريت آن از يك رئيس و يازده عضو (از ميان اعضا) تشكيل مى‌شد كه به مدت يك سال قابل تمديد بود. نظارت بر تدريس، تعيين برنامه‌هاى درسى، انتخاب استادان، تأييد بودجه ساليانه كه از طريق حق اشتراك و كمكهاى مالى، به‌ويژه از خارج از كشور، تأمين مى‌شد، از جمله مهم‌ترين وظايف شوراى مديريت بود. محمد قروى نخستين رئيس جمعيت و افتتاح رسمى فعاليتهاى آن 12 ذيحجه 1314 بود (ساحلى، ص380ـ382؛ مناعى، ص88).

جمعيت خلدونيه در ابتداى فعاليت خود، مقر مشخصى نداشت تا اينكه در 1318/1900 اداره علوم و معارف، مدرسه كهن العصفورية را به جمعيت واگذار كرد. آنان به‌تدريج با گسترش فعاليتهاى خود، شمار درخور توجهى از دانشجويان را از داخل و خارج و حتى از جامع زيتونه ــكه دانشجويان آن از فراگيرى علوم جديد محروم بودندــ جذب كرد (ژولين، 1985، ص 104ـ106؛ شملى، قسم 2، ص 157، 159؛ محجوبى، ص 131؛ ساحلى، ص 382ـ383). در نظام آموزشى خلدونيه، پس از گذراندن سطوح مختلف آموزشى، گواهينامه علمى عالى براساس مصوبه 26 جمادى‌الآخره 1316 اعطا مى‌گرديد. كتابخانه جمعيت نيز مجموعه ارزشمندى از كتابها و مجلات عربى و فرانسه و بيش از پنج هزار جلد بود كه پس از انحلال جمعيت در 1317ش/ 1938، به وزارت فرهنگ تونس واگذار گرديد (شملى، قسم 2، ص 157ـ158؛ ساحلى، ص 383ـ386؛ ژولين، 1985، ص 104).

پس از افتتاح باشگاه ادبى (النادى الأدبى) جمعيت خلدونيه به رياست شيخ‌عربى كبادى در مهر 1313، سخنرانيهاى عمومى به صورت هفتگى به مناسبتهاى مختلف و در بزرگداشت شخصيتهاى برجسته برگزار مى‌شد.

صادق زمرلى، طاهر صفر و محمود ماطرى از استادان برجسته جمعيت و ابن‌باديس*، رئيس جمعيت علماى الجزاير (رجوع کنید بهجمعيت‌العلماء المسلمين*)، شيخ عبدالرحمان كعاك، رئيس جمعيت خلدونيه، و حسن‌الملوك مدير مجله العرفانيه نيز از فارغ‌التحصيلان مشهور آن بودند (ساحلى، ص 384ـ387).

در دوران رياست محمدالفاضل‌بن عاشور (1322ـ1337ش/ 1943ـ1958)، آخرين رئيس جمعيت خلدونيه، فعاليتهاى جمعيت به صورت درخور توجهى افزايش يافت. در اين دوره جمعيت چندين مؤسسه تأسيس كرد از جمله: مؤسسه مطالعات اسلامى (معهد الدراسات الاسلامية) كه در پاسخ به تأسيس موسسه مطالعاتى عالى تونس وابسته به دانشگاه پاريس در 1324ش/1945، با هدف ترويج فرهنگ اسلامى و لزوم ايجاد وحدت در جهان اسلام تأسيس شد؛ مدرسه عالى فلسفه (معهد الفلسفة) كه در دى 1324/ ژانويه 1946 با هدف آموزش فلسفه و ترويج مطالعات فلسفى تأسيس گرديد و صالح‌بن محمود اداره آن را برعهده داشت و پس از اندكى منحل شد؛ مدرسه عالى حقوق عربى (معهدالحقوق العربى) كه در 1325ش/ 1946 به مديريت طيب عنابى تأسيس شد و قضات برجسته تونس در آن تدريس مى‌كردند، اما به دليل مشابهت دروس آن با دروس مدرسه حقوق تونس در 1327ش/ 1948 تعطيل شد (همان، ص 382، 388ـ390).

در شهريور 1328/ سپتامبر 1949، اعضاى جمعيت خلدونيه در شهر تونس، كنفرانس فرهنگ اسلامى (مؤتمر الثقافة الاسلامية) را با حضور انديشمندان و علماى برجسته جهان اسلام برگزار كردند. اما از دهه 1330ش/ 1950 فعاليتهاى جمعيت، تحت تأثير رويدادهاى سياسى به‌تدريج كاهش يافت و پس از استقلال تونس در 1335ش/ 1956 و تأسيس مؤسسات و نهادهاى فرهنگى و مدارس جديد و اصلاح نظام آموزش عالى و قرار گرفتن آنها زير نظارت دولت، فلسفه وجودى جمعيت منتفى گرديد تا اينكه در 1337ش/ 1958 سران جمعيت آن را منحل كردند (همان، ص 390ـ391).


منابع :
(1)احمدبن عامر، تونس عبرالتاريخ: منذ اقدم العصور الى اعلان الجمهورية، تونس 1379/1960؛
(2) احمد عبدالسلام، المدرسة الصادقية و الصادقيون، تونس 1994؛
(3) بشيربن عثمان، اضواء على تاريخ تونس الحديث: 1924-1881، تونس ] 1981[؛
(4) حسن حسنى عبدالوهاب، خلاصة تاريخ تونس، تونس 2001؛
(5) شارل آندره ژولين، افريقيا الشمالية تسير: القوميات الاسلامية و السيادة الفرنسية، ترجمة منجى سليم و ديگران، تونس 1396/1976؛
(6) همو، المعمّرون الفرنسيون و حركة‌الشباب التونسى، تعريب محمد مزالى و بشربن سلامه، تونس 1985؛
(7) حمّادى ساحلى، تراجم و قضايا معاصرة، جمع و ترتيب محمدعزيز ساحلى، بيروت 1425/ 2005؛
(8) منجى شملى، فى الثقافة التونسية، بيروت 1405/1985؛
(9) على محجوبى، جذورالحركة الوطنية التونسية : 1904ـ 1934، تعريب عبدالحميد شابى، تونس 1999؛
(10) طاهر مناعى، المثقفون التونسيون و الحضارة الغربية فى مابين الحربين العالميتين: 1919ـ 1939، سوسه، تونس 2001؛
(11) Kenneth Perkins, Tunisia: crossroads of the Islamic and European worlds, Boulder, colo. 1986.
(12) Robert Rinehart, "[Tunisia]: historical setting", in Tunisia: a country study, ed. Harold D. Nelson, Washington D.C.: The American University, 1979.
/ ستار عودى /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7189
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست