خَلَجِستان ، خَلَجِستان، بخشى در شهرستان قم در استان قم، به مركزيت شهر دستجرد. اين بخش كه در شمال و شمال‌غربى شهرستان قم قرار گرفته، مشتمل است بر دو دهستانِ دستجرد و قاهان و شهر دستجرد (رجوع کنید به ادامه مقاله).

كوه ميشى (بلندترين قله ح 091 ،2متر) در جنوب آبادى تينوج/ طينوج در دهستان دستجرد، و كوه سَلْمِستان (بلندترين قله ح 081 ،2متر) در شمال آبادى قاهان (مركز دهستان قاهان)، هر دو جزو رشته‌كوههاى مركزى ايران‌اند و در اين بخش امتداد دارند (رجوع کنید بهجعفرى، ج 1، ص 324، 527). گردنه كُنْدرود در دو كيلومترى جنوب‌غربى آبادى احمدآباد، در دهستان دستجرد واقع است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 48، ص 72).

رودهاى فصلى بخش عبارت‌اند از: سولِقان به طول حدود 25 كيلومتر در دهستان قاهان، ريزابه رود قره‌چاى؛ وِزْوا به طول حدود 26 كيلومتر در دهستان قاهان، ريزابه سولقان؛ رود دستجرد به‌طول حدود 30 كيلومتر؛ و مُرواريدَر به طول حدود 19 كيلومتر، كه هر دو ريزابه كُنْدْرودِ طَغَرود هستند و در دهستان دستجرد جريان دارند (رجوع کنید به جعفرى، ج 2، ص 228، 280، 448، 473).

خلجستان ازگيا گل خطمى، گل كبود، خاكشير، بابونه، شاتره، كاسنى، ريواس، پونه، شيرين‌بيان، كنگر، تلخه‌بيان و گونِ كتيرا دارد و از زيا روباه، خرگوش، گرگ، شغال، جوجه‌تيغى و از پرندگان تيهو و عقاب در آن يافت مى‌شود. محصولات عمده آن گندم، جو، تره‌بار، يونجه و بنشن و از فراورده‌هاى باغى آن انگور، گردو، گلابى، سيب، گيلاس، زردآلو، انار و بادام است كه مقدارى از آنها صادر مى‌شود. پرورش گوسفند، بز، گاو و طيور و زنبوردارى و از صنايع‌دستى، قالى‌بافى در آن رايج است. اين بخش داراى معادن باريت و مرمريت و گرانيت و آهن است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 48، ص 72ـ73، 147).

اهالى بخش خلجستان شيعه دوازده امامى‌اند و به زبان فارسى و خلجى (رجوع کنید به خلج*) گفتگو مى‌كنند (همان، ج 48، ص 9، 147). راه قم ـ تفرش از اين بخش مى‌گذرد.

براساس سرشمارى 1385ش، جمعيت بخش خلجستان 534،9 تن ضبط شده است كه 121 ،1تن آن (ح 12%) شهرنشين‌اند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، ذيل «استان قم»).

از لحاظ تقسيمات كشورى، در 1316ش خلجستان به مركزيت دستجرد، يكى از بخشهاى شهرستان قم و ساوه در استان شمال بود (رجوع کنید به ايران. قوانين و احكام، 1316ش، ص 71ـ72). در 1323ش، خلجستان با 79 آبادى به صورت دهستان و دستجرد به‌عنوان بخش و جزو شهرستان قم (قم و محلات) در تابعيت استان دوم بود (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 28، 294ـ295). در حدود 1330، خلجستان جزو استان مركزى بود (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 1، ص 89). در 1355ش، بخش خلجستان با سه دهستان دستجرد، قاهان و راهْجِرْد غربى جزو شهرستان تفرش، در استان مركزى بود (رجوع کنید بهايران. وزارت كشور، 1355ش، ذيل «استان مركزى»). مجددآ در تقسيمات كشورى 1365ش، خلجستان با دو دهستان قاهان و دستجرد در تابعيت شهرستان قم قرار گرفت و جزو استان تهران شد (رجوع کنید به همو، 1365ش، ذيل «استان تهران»). با تشكيل استان قم، در فروردين 1375 بخش خلجستان در شهرستان قم ايجاد گرديد (رجوع کنید به ايران. قوانين و احكام، 1376ش، ص 69ـ70).

آثار تاريخى و قديمى بخش خلجستان عبارت‌اند از: بقعه‌اى مشهور به بقعه علمدار، ظاهرآ متعلق به سده دوم، در آبادى كِياب، در 79 كيلومترى مغرب شهر قم كه به اظهار اهالى محل، اين مقبره متعلق به محمدبن ابراهيم‌بن مالك‌اشتر نخعى است؛ مقبره شاهزاده عاقب در آبادى بَنابَر، در 66 كيلومترى مغرب قم؛ مقبره شاهزاده جعفر در آبادى گيو (رجوع کنید به ادامه مقاله)، در چهار كيلومترى مشرق شهر دستجرد، كه مدفن فرزند امام موسى‌كاظم عليه‌السلام و بناى آن متعلق به سده ششم است؛ گنبد شاهزاده هادى‌بن امام كاظم در آبادى جِمِزْقان، در 67 كيلومترى شمال‌غربى شهر قم (در كتيبه امامزاده، شاهزاده هادى از احفاد امام سجاد عليه‌السلام معرفى شده است)؛ روى پايه‌هاى دو صندوق منبت اين امامزاده تاريخِ 947 حك شده است؛ گنبد شاهزاده زكريابن امام كاظم در آبادى عيسى‌آباد، در سه كيلومترى جنوب‌شرقى شهر دستجرد، كه كتيبه‌هاى منبت آن از آثار دوره صفوى (حك : ح 906ـ1135) است (فيض قمى، ج 2، ص 199ـ202، 205ـ208، 212ـ213).

برخى از آباديهاى بخش خلجستان قديمى‌اند، از جمله آبادى گيو، در ارتفاع حدود 670 ،1مترى كه سابقه آن به پيش از اسلام مى‌رسد (فقيهى، ص190) و گفته شده كه گيو آن را ساخته است (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2311)؛ آبادى طينوج، در پنج كيلومترى جنوب‌شرقى شهر دستجرد، كه در دوره ناصرى (1264ـ1313) از قراى بزرگ و حاكم‌نشين خلجستان محسوب مى‌شد و بيشتر ساكنان آن سادات بودند و زائران قم از اين قريه عبور مى‌كردند، همچنين معبر خوزستان و لرستان و ديگر ولايات عراق (عراق عجم*، و جبال*) بود (همان، ج 4، ص2310)؛ آبادى آمِرِه، در نه كيلومترى جنوب‌غربى شهر دستجرد، كه اعتمادالسلطنه در دوره ناصرى آن را در يك فرسخى آشتيان در ميان كوه ذكر كرده و گفته است در گذشته داراى دويست خانوار بوده كه به‌سبب درگيرى و نزاع با يكديگر، مهاجرت كردند (رجوع کنید به ج 4، ص 2311).

پيشينه. نام خلجستان از طوايف خلج ساكن در اين ناحيه اخذ شده است (رجوع کنید به فقيهى، همانجا). به نظر مى‌رسد نام قديمى آن جِهْرود بوده و پس از ساكن شدن طوايف خلج به خلجستان تغيير يافته است. در منابع جديد جغرافيايى، نام جهرود به عنوان واحد تقسيماتى ديده نمى‌شود. در سده چهارم، از طسوجِ جهرود ياد شده است (رجوع کنید به قمى، ص 119). در سده هشتم حمداللّه مستوفى (ص 63) جهرود را يكى از چهار ناحيه ولايت ساوه با 25 پارچه آبادى دانسته است. در زمان ناصرالدين‌شاه، خلجستان مشتمل بر پنج بلوك، از جمله جهرود، بود. جهرود بلوكى ييلاقى، با ميوه‌هاى ممتاز از جمله انگور، زردآلو، بادام، گردو، گوجه و گيلاس بود كه بيشتر در قم به فروش مى‌رسيد. طول بلوك جهرود هشت فرسخ بود. اين بلوك حدود سى آبادى و مزرعه داشت (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 4، ص2310ـ2311).

در نيمه اول سده چهاردهم، از خلجستان به دو صورت بلوك خلجستان و ولايت خلجستان ياد شده است. در اين زمان، خلجستان به سبب وجود اشرار چپاولگر مانند محمدآقاى شنگلى و آزادخان ناامن بود (رجوع کنید به اسناد ساوه، ص 37ـ40، 47، 364ـ365، 412ـ413).

در منابع دوره پهلوى (حك : 1304ـ1357ش)، خلجستان ناحيه‌اى ذكر شده است كه معدن فيروزه و مراتع خوب دارد و مسكن ايلات خلج است و اهالى آن به فارسى و گويش خلجى گفتگو مى‌كنند. همچنين گفته شده است كه تاريخ برخى مساجد آن به چهارصد سال قبل مى‌رسد (رجوع کنید به كيهان، ج 2، ص 396، ج 3، ص 42؛ ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 291).

شهر دستجرد، مركز بخش خلجستان. اين شهر در ارتفاع 740،1 مترى، در حدود 75 كيلومترى مغرب شهر قم، بر سر راه اصلى قم ـ تفرش قرار دارد. دستجرد در دره‌اى نسبتآ باز قرار گرفته و از شمال با كوه مامازر (بلندترين قله ح 024 ،2متر)، از شمال‌شرقى با كوه پايين (بلندترين قله ح 876 ،1متر)، و از جنوب‌شرقى با كوه ميشيل (بلندترين قله ح 100 ،2متر) احاطه شده است. رود دستجرد از وسط شهر، و رود مرواريدر از پنج كيلومترى شمال آن مى‌گذرد. بالاترين دماى آن ْ39 در اواخر مرداد و بيشترين برودت آن ْ5ر15- در اواخر دى تا اوايل بهمن و ميانگين بارش سالانه آن 4ر202 ميليمتر ضبط شده است (رجوع کنید به سازمان هواشناسى كشور، ص 517).

دستجرد با راه اصلى به طول 25 كيلومتر به تفرش و از طريق سه راهى سلفچگان، به قم، دليجان و اراك مرتبط مى‌شود.

دستجرد در آذر 1379 به شهر و مركز بخش خلجستان بدل شد (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور، معاونت سياسى ،ذيل «استان قم»). در سرشمارى 1385ش جمعيت شهر 1121 تن بوده است (رجوع کنید بهمركز آمار ايران، همانجا).

دستجرد كه به‌صورت دستگرد نيز ضبط شده است (رجوع کنید بهكيهان، ج 2، ص 396)، معرّب دستگرد يا دستكرد است (افضل‌الملك، ص 233؛ نيز رجوع کنید به دهگان و هدائى، ج 1، ص 137؛ پانويس 1). در 378، محمدبن حسن قمى در تاريخ قم (همانجا) از دستجرده در طسوجِ جهرود ياد كرده است. اين دستجرد را نبايد با دستجرد ديگرى كه امروزه به‌نام دَستگِرد، از دهات دهستان فُرْدو، در بخش نوفل لوشاتو (در شهرستان قم) محسوب مى‌شود، يكى دانست (براى اطلاعات بيشتر در اين باره رجوع کنید به كتابچه تفصيل حالات و املاك و مستغلات و قنوات و بلوكات دارالايمان قم، ص 151؛ افضل‌الملك، ص 233ـ234، كه آن را از بلوك قهستان ذكر كرده است).

به نوشته رزم‌آرا (ج 1، ص 89)، دستجرد قصبه‌اى بود با جمعيت دو هزار تن، و غلات و ميوه و پنبه در آن كشت مى‌شد و از صنايع‌دستى گيوه‌بافى در آن رواج داشت.

به‌نظر مى‌رسد حسن‌بن على‌بن حسن دستجردى، از فقهاى سده ششم، به همين دستجرد منسوب باشد (اردبيلى، ج 1، ص 209؛ آقابزرگ طهرانى، ص 63؛ مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 189).