responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 718

 

بدرالجمالی ، فرمانده کُلّ قوا و وزیر فاطمیان . خلافت فاطمیان که زمانی در اوج درخشش بود، در عهد مستنصر (427-487)، خلیفة بی کفایت ، در آستانة انقراض قرار گرفت . سلجوقیان به سوی شام پیش می رفتند، در مصر غلامانِ ترک با سپاهیان سیاهپوست می جنگیدند، دوران قحطی هفت ساله ای منابع کشور را تحلیل می برد، و در این کشمکش همگانی ، قدرت دولت از میان رفته بود، گرسنگی و بیماری مردم را از پای درمی آورد، خودسری و زورگویی موجب کساد کارها شده بود، و چنین به نظر می رسید که خلافت فاطمیان بر اثر این هرج و مرج نابود خواهد شد. در همین زمان ، بدرالجمالی سردار شامی ، به دعوت خلیفه ، زمام دولت و ارتش را به دست گرفت و با قدرتی سخت خشونت آمیز، دوباره امور را سروسامان بخشید و درواقع دورة دوم عظمت خلافت فاطمی را آغاز کرد.

بدر، غلامی ارمنی از غلامانِ جمال الدولة بن عَمّار، امیرِ شامی ، بود و به همین جهت جمالی خوانده می شد.

او ظاهراً در آغاز قرن پنجم متولد شد، زیرا در هنگام مرگ (487) چنانکه نقل شده است ، بیش از هشتاد سال داشت . او پیش از تصدی مقام وزارت نیز، در شام شهرت فراوانی به هم رسانده بود. دوبار حاکم دمشق شد، ولی هربار به سبب سختگیریهایش با سربازان نازپرورده دچار گرفتاریهایی شد.

آنگاه به فرماندهی کل قوای عَکّا نایل آمد و در این مقام مجبور شد که با قوای ملکشاه بجنگد. بدر قبلاً سپاهی ارمنی برای محافظت خود تدارک دیده بود و سربازان معتمد دیگری نیز در اختیار داشت . هنگامی که خلیفه در 466 بدر را فراخواند تا خود را از دست کارگزاران مستبدّ ترک برهاند، او افرادش را با خود به مصر برد. ترکان که از سبب آمدن بدر به مصر بیخبر بودند به دامی که برای آنها گسترده شده بود افتادند

و همگی در یک شب کشته شدند، و بدر بر اوضاع تسلّط یافت . در این زمان با عنوان امیرالجیوش (به زبان عوام «میرگوش ») و قاضی القضاة و داعی الدعاة و وزیر به کار پرداخت . لقب اول او معروفترینِ این لقبهاست ، و جبل الجیوشی هنوز هم معمولاً به کوه مُقَطَّم که مشرف بر قاهره است اطلاق می شود. بدر

بر ستیغ این کوه ، مسجد (= مَشْهد)ی ساخت که امروزه به عقیدة عامة مردم «سِیدی جیوشی » در آن مدفون است . وی پس از آرام کردن پایتخت ، به استقرار مجدّد نظم در مشرق و سپس مغرب مصب رود نیل پرداخت ، ولی مجبور شد که اسکندریه را با حمله تصرف کند. تسخیر مصر علیا نیز بدشواری صورت گرفت ، زیرا در آنجا طوایف عرب عَلَم استقلال برافراشته بودند. در شام بخت با او بدینگونه یار نبود، چون کار از کار گذشته بود. در اواخر 468، دمشق به دست سلجوقیان افتاد و فاطمیان دیگر هرگز نتوانستند آن را باز پس بگیرند.

سال بعد، اتسز، سردار فاتح سلجوقی ، قاهره را تهدید کرد. بدر فرصت یافت که به گردآوری قوا بپردازد و سلجوقیان را عقب براند، ولی با وجود کوششهای مکرّر در 471 و 478 و 482، نتوانست دمشق و شام را باز پس گیرد. در زمان مرگش تنها برخی از شهرهای جنوب شام هنوز در تصرّف فاطمیان بود. سبب اینکه نتوانست با قدرت تمام به فتح شام اقدام کند، قیامهایی بود که ، به تحریک یکی از فرزندانش ، پیوسته در مصر روی می داد.

دربارة کارهای او در مقام حاکم ، که در همة منابع ستایش شده است ، آگاهی اندکی در دست داریم . در دورة فرمانروایی او، درآمد سالانة مصر از بابت مالیات از حدود دو به سه میلیون دینار افزایش یافت . این عواید هنگفت به او امکان داد تا به درسهایی که از حملة سلجوقیان آموخته بود جامة عمل بپوشاند. به امر او دومین حصار پیرامون قاهره کشیده شد و سه دروازة مستحکم شهر، که امروز نیز درخور ستایش است ، یعنی باب زَوِیْلَهْ (زَوَیْلَة ) و باب النصر و باب الفتوح ، در عهد او ساخته شد. در ربیع الاول 487، زندگی فعّال و موفق

بدر به سرآمد، اما پیش از آن ترتیبی داده بود تا فرزندش افضل شاهانشاه * همة مناصب او را به دست گیرد. خلیفه مستنصر نیز که تا آن زمان شصت سال خلافت کرده بود، چند ماه بعد درگذشت .


منابع :
(1) ( ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385-1386/ 1965ـ1966، ج 10، ص 30، 60، 87 ، 103، 145، 176، 223، 235ـ 236 ) ؛
(2) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة ، قاهره 1384ـ ، ج 5، فهرست ؛
(3) ابن خلدون ، کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر ، بولاق 1284، ج 4، ص 64؛
(4) ابن صیرفی ، الاشارة الی من نال الوزارة ، چاپ عبداللّه مخلص ، قاهره 1924؛
(5) ابن قلانسی ، تاریخ دمشق ؛
(6) ابن مُیَسَّر، اخبار مصر ؛
(7) جمال الدین شیال ، مجموعة الوَثائِق الفاطمیّه ، ج 1، قاهره 1958، فهرست ؛
(8) احمدبن علی مقریزی ، الخطط ، قاهره ( بی تا. ) ، 8ص 380 به بعد؛


M. van Berchem, Corpus Inscript. Arab., l'ـgypte, No.

(9) 11, 32, 33, 36-39, 516, 518, و کتابنامة مذکور در آن ;
(10) S.

(11) Lane - Poole, History of Egypt , 150 ff.;
Marcel, Histoire

(12) de l'ـgypte, period of Mustans ¤ ir ;
(13) Quatremةre, Mإmoires sur l'Egypte , Ë Ë , index;
K.M. Setton (ed.), A history of

(14) the Crusades , Pennsylvania 1955, Ë , index;
(15) G. Wiet, L'Egypte arabe (vol. Ë v of G. Hanotaux , Histoire de la nation إgyptienne), Paris [n.d.], 245-254 idem , "Matإriaux pour un corpus inscriptionum arabicarum, Egypte", MIFAO , L Ë Ë , 132-158;
(16) idem, Prإcis d'histoire d'ـgypte , Ë Ë , 186-188;
(17) F. Wدstenfeld, Geschichte der Fat ¤ imiden - Chalifen , 264 ff.

) / د.اسلام / ک . ه . بکر (

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 718
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست