responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7155

خَفْر ، خَفْر، بخشى در شمال شهرستان جهرم* در استان فارس به مركزيت شهر بابْاَنار.

بخش خفر مشتمل است بر پنج دهستان به نامهاى خفر (به مركزيت بابْاَنار)، راهْگان (به مركزيت تادَوان/مادوان)، سِفيدار (به مركزيت اسماعيل آباد)، على آباد (به مركزيت على آباد) و گلْ برنجى (به مركزيت گل برنجى) و دو شهر خاوران و بابانار (مركز بخش رجوع کنید به ادامه مقاله). شهر خفر كه در حدود دو كيلومترى شمال غربى بابانار واقع شده از قديمترين آباديهاى آن است.

بيشتر آباديهاى بخش در دشت قرار دارند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1376ش، ص 2ـ10). در بخش خفر رشته كوههاى كوچكى كه جزو رشته كوه زاگرس جنوبى اند، عمدتآ در جهت شمالغربى ـ جنوب شرقى امتداد دارند (براى برخى از مهمترين كوهها و رشته كوه هاى بخش رجوع کنید به جعفرى، ج 1، ص 80، 265، 317، 319، 466ـ467). غار تادوان واقع در 120 كيلومترى جنوب شرقى شيراز و حدود سه كيلومترى شمال غربى آبادى تادوان و غار راه راستى واقع در حدود 21 كيلومترى جنوب غربى شهر بابانار از مهمترين غارها در اين بخش و دشت ستولون (در حدود سه كيلومترى جنوبغربى آبادى تادوان) از دشتهاى مهم ميان كوهى در بخش خفرند (معرفت، ص 505؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 16، 22). همچنين گردنه هاى كشگر، ترك سلويه و افرا و تنگ گردوئى و تنگى نزديك تادوان در اين بخش قرار دارند (فرصت شيرازى، ج 2، ص 673؛ جعفرى، ج 1، ص 348ـ349؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 16، 94). معدن گچ در حدود 28 كيلومترى جنوب شرقى شهر بابانار از معادن بخش است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 87). رود دائمى قَرِهآغاج (از سرشاخه هاى اصلى رود مند/ موند) اراضى بخش را آبيارى مىكند و موجب سرسبزى و آبادانى آن مىشود، به گونهاى كه اهالى به اين بخش «بهشت جهرم» مىگويند (كرمى، ج 1، ص 9؛ نيز رجوع کنید به جعفرى، ج 2، ص 452؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 51).

محصولات مهم بخش، گندم، جو و برنج است و از فراوردههاى باغى بادام، انار، گردو، توت، سيب، زردآلو، مركّبات و خرما دارد. در بعضى آباديهاى بخش، پرورش زنبور عسل رونق دارد. از صنايع دستى، فرشبافى در آن رايج است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 3، 16، 23، 51، 77، 94، 102).

از لحاظ تقسيمات كشورى، در 1323ش، خفر دهستانى (به مركزيت آبادى خفر) در شهرستان شيراز از استان هفتم (فارس) بود (ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 247، 258). با جدا شدن بخش جهرم از فسا در 1323ش، بخش خفر در شهرستان جهرم تشكيل شد (ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، ص 21ـ 22؛ نيز رجوع کنید به رزمآرا، ج 7، ص 89). در 1361ش، خاوران شهر شد و در 1366 ش پنج دهستان كنونى در تركيب بخش قرار گرفتند (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، ذيل «استان فارس»).

طبق سرشمارى 1385ش، جمعيت بخش خفر 199 ،42 تن است (مركز آمار ايران، 1385ش، ذيل «استان فارس»). خاوران بزرگترين شهر اين بخش به شمار مىرود و در سرشمارى همين سال بالغ بر پنج هزار تن جمعيت داشته است (همانجا). اهالى بخش به فارسى (با لهجه محلى) و تركى سخن مىگويند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 51). مُخَك و تادوان از آباديهاى قديم آن به شمار مىروند (رجوع کنید به طوفان، ص 221ـ227).

مهمترين آثار تاريخى بخش اينهاست: قبر جاماسب نزديك آبادى كِرادِه (در حدود نه كيلومترى جنوب غربى شهر بابانار)؛ بناى بقعه شيخخليفه (با سه سنگ قبر) نزديك آبادى جِزِه/ گِزِه (در حدود دو كيلومترى جنوب شهر بابانار) كه در اين بقعه زينالدين على خليفه (متوفى 790)، حاجىخليفه (متوفى 807) و على خليفه (متوفى 854) مدفوناند؛ زيارتگاهى به نام پيربانو در آبادى كَتِه (در حدود پانزده كيلومترى جنوب شرقى بابانار)؛ زيارتگاه سيد نورمحمد در آبادى كراده؛ زيارتگاه شاهزاده محمد در آبادى برايجان؛ امامزاده شاه غيب در آبادى آبسرد (در حدود چهل كيلومترى جنوب غربى شهر بابانار)؛ و امامزادهاى در آبادى تادَوان (مصطفوى، ص 86، 357ـ360؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها،ج 112، ص 3، 16، 23، 101ـ102).

شهر بابانار، مركز بخش، تقريبآ در شمال قسمت ميانى بخش، در فاصله حدود 83 كيلومترى شمالغربى شهر جهرم (مركز شهرستان)، در دامنه جنوبى كوه گرو و در ارتفاع 1330 مترى واقع است. رود قرهآغاج از حدود دو كيلومترى جنوب آن مىگذرد. ميانگين بيشترين دماى شهر در تابستانها به ْ29 و ميانگين كمترينِ آن در زمستانها به ْ12 مىرسد. متوسط بارش سالانه آنجا حدود دويست ميليمتر است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 11).

بابانار در مسير راه اصلى جهرم ـ شيراز قرار گرفته و با شهر شيراز (در شمال غربى) حدود 107 كيلومتر فاصله دارد. همچنين اين شهر به شهرهاى خاوران، قطبآباد و كَوار مرتبط است. اين آبادى در 1375ش شهر شد (ايران. قوانين واحكام، ص 154). جمعيت آن طبق سرشمارى 1385ش، 1702تن است (مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا). وجه تسميه آن ظاهرآ فراوانى باغهاى انار است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجا). در دوره ناصرالدين شاه قاجار (حك : 1264ـ1313) با ضبط باب نار و در مشرق آبادىِ شهر خفر ذكر شده است (رجوع کنید به فسائى، ج 2، ص 1301). در 1308 با ضبط بابالنار در دامنه كوه، محلى بسيار با صفا و ملك قوامالملك، از حاكمان فارس در دوره قاجار، وصف شده است (محمدحسن ميرزا مهندس، ص 487ـ488). در 1329ش، رزمآرا (ج 7، ص 19) بابانار را قصبهاى كوچك با هواى گرم، داراى آب آشاميدنى از چشمههاى متعدد و محصولاتى مانند غلّات، ميوه و مركّبات دانسته است.

پيشينه. نام خفر به معناى محكم و استوار (فسائى، ج 2، ص 1298)، در منابع به صورتهاى خَبْر (از جمله: ابنخرداذبه، ص 44؛ ابنبلخى، ص 116) و شهر خفر (محمدحسن ميرزا مهندس، ص 488؛ فسائى، ج 2، ص 1302) آمده است. واژه خفر با املاى كبرپيش در يكى از لوحهاى گلى تختجمشيد نيز ذكر شده است (طوفان، ص 201؛ مصطفوى، ص 417، 456).

در دوره ساسانيان (ح 226ـ ح 652ميلادى)، خفر يكى از رستاقهاى كوره اردشير خُرَّه بود (ابنخرداذبه، همانجا). جغرافىنويسان سده چهارم، خفر را ناحيه و شهرى مشروب از رود سَكّان، با منبر و متفاوت با خفرِ كوره اصطخر دانستهاند (رجوع کنید به اصطخرى، ص 104ـ105، 120؛ ابنحوقل، ص 267، 275). در سده ششم شهر خفر از شهر كوار بزرگتر بود و هواى لطيف، آب گوارا، غلات، ميوههاى سردسيرى و گرمسيرى و جامع و منبر داشت (ابنبلخى، ص 134). در اين سده، سمعانى (ج 2، ص 318) آنجا را قريهاى از شيراز دانسته و در سده هفتم، ياقوت حموى (ذيل «خبر») آن را شهركى نزديك شيراز ذكر كرده است. در سده هشتم حمداللّه مستوفى (ص 116ـ133) خفر را شهرى آباد و داراى قلعه مستحكمى به نام تيرخدا (تيرخداى؛ واقع در كوهى بلند نزديك خفر) معرفى كرده است. اين قلعه در سده هشتم، مدتى در اختيار حكام آلمظفر بود (رجوع کنید به ستوده، ج 2، ص 209ـ210).

در سده يازدهم، شاردن و تاورنيه در مسير سفرشان از شيراز به جهرم و بندرعباس از كاروانسراى خفر ياد كردهاند. به نوشته شاردن (ج 8، ص 461ـ462)، مقابل كاروانسرا، روستاى زيباى خفر با چند صد خانه قرار داشته كه از دور شبيه به شهر بوده است، همچنين او آنجا را از زيباترين مكانهاى ايالت در گذشته دانسته و به خرما و ميوههاى مرغوب و آثارى از دوره پيش از اسلام نزديك آبادى تادوان اشاره كرده است. تاورنيه (ج 2، ص 320ـ321) نيز اين منطقه را يكى از پرنعمتترين مناطق ايران ذكر كرده است. در نيمه دوم سده دوازدهم على مردانخان زند (حك : 1196ـ1199) كه با احمدخان ذوالقدر (حاكم جهرم) منازعه داشت، آسيبهايى به بلوك خفر رساند (فسائى، ج 1، ص 590).

در 1247، شيروانى (ص 273) خفر را در سه منزلى شيراز، بلوكى خوش و ناحيهاى دلكش، داراى سى آبادى و مردمى شيعىمذهب ذكر و از قبر جاماسب حكيم و علماى آنجا ياد كرده است. در دوره ناصرالدين شاه قاجار، اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 2187، نيز رجوع کنید به ص 2174، 2197) بلوك خفر را مشروب از رود خفر، به طول شانزده و عرض نيم تا 5ر1 فرسخ دانسته و از شكار كبك و دراج در آنجا ياد كرده است (نيز رجوع کنید به فسائى، ج 2، ص 1606؛ فرصت شيرازى، ج 2، ص 549).

در همين دوره، فسائى نيز مطالبى از خفر آورده است. او بلوك خفر را به مركزيت آبادى خفر با حدود صد خانه ذكر كرده و از فراوردههاى سردسيرى و گرمسيرى آنجا ياد كرده است. علاوه بر اينها، فسايى به علماى خفر، ضابطان آنجا كه از سادات حسينى خفرى بودند، ناحيه گوكان در جنوب بلوك با پنج آبادى از جمله قلعه گوكان، قشلاق طايفه اينانلو و چادرنشينان ماسلارى در بلوك خفر و شكار پازن و بلدرچين و نيز آباديهاى بلوك اشاره كرده است (ج 2، ص 873، 1298ـ1302، 1573، 1618). به نوشته محمدحسن ميرزا مهندس در 1308، بلوك خفر داراى ميوههاى صادراتى بود و نسبت به بلوكات فارس از هر حيث برترى داشت؛ نيز به لحاظ فراوانى درختان و كشتزارها، آباديهاى آن به يكديگر متصل بودند (ص 488). در اين زمان، خفر متصل به آبادى بابانار و متعلق به عبدالحسينخان ميرپنجه/ ميرپنج، فرزند والى كرمان، بود (رجوع کنید به همانجا؛ فسائى، ج 1، ص 803). در اوايل دوره پهلوى، سديدالسلطنه مينابى (ص 584ـ 585)، كاروانسراى مخك در پنج فرسخى جهرم را ابتداى خاك بلوك خفر ذكر و از راه سنگريزهاى در اين منطقه ياد كرده است. در همين زمانها، بلوك خفر جزو بلوكات ولايات خمسه فارس، داراى چهل آبادى و 000،26 سكنه بود (كيهان، ج 2، ص 236، 238). به نوشته رزمآرا (ج 7، ص 144) شهر خفر دهى از دهستان و بخش خفر، داراى غلات و مركّبات و ويرانههاى آثار تاريخى در پيرامون آن است. اين آبادى امروزه در دشت و در ارتفاع 1300 مترى قرار دارد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 112، ص 77). جمعيت آن در سرشمارى 1385ش، 8359 تن ضبط شده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا).

برخى از علما و بزرگان آنجا عبارتاند از: شمسالدين محمد خفرى* (معروف به فاضل خفرى دانشمند و رياضىدان سده دهم، عبداللّهِ خَبْرى* رياضىدان و فقيه شافعى سده پنجم، شيخ ابومحمدحسن خفرى و عبدالمطلب خفرى (از خوشنويسان سده سيزدهم؛ فسائى، ج 2، ص 1299ـ1300؛ اشراق، ص 83، 158، 216).


منابع :
(1) ابنبلخى؛
(2) ابنحوقل؛
(3) ابنخرداذبه؛
(4) محمدكريم اشراق، بزرگان جهرم، تهران 1351ش؛
(5) اصطخرى؛
(6) اعتمادالسلطنه؛
(7) ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، قانون تقسيمات كشور و وظايف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ دوم، تهران [.بى‌تا]؛
(8) ايران. قوانين و احكام، مجموعه قوانين سال 1375، تهران: روزنامه رسمى كشور، 1376ش؛
(9) ايران. وزارت كشور، اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب جغرافيا و اسامى دهات كشور، ج 2، تهران 1329ش؛
(10) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1381ش؛
(11) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، تهران 1368ـ1379ش؛
(12) حمداللّه مستوفى، نزهة القلوب؛
(13) رزمآرا؛
(14) حسينقلى ستوده، تاريخ آلمظفر، تهران 1346ـ1347ش؛
(15) محمدعلى سديدالسلطنه، سفرنامه سديدالسلطنه: التدقيق فى سيرالطريق، چاپ احمد اقتدارى، تهران 1362ش؛
(16) سمعانى؛
(17) زين العابدين بن اسكندر شيروانى، بستان السياحه، يا، سياحتنامه، چاپ سنگى تهران 1315، چاپ افست [.بى‌تا]؛
(18) جلال طوفان، شهرستان جهرم، شيراز 1381ش؛
(19) محمدنصيربن جعفر فرصت شيرازى، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران 1377ش؛
(20) فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج :112 جهرم، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1369ش؛
(21) حسنبن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران 1367ش؛
(22) ناصر كرمى، جهرم، ج 1، جهرم 1381ش؛
(23) مسعود كيهان، جغرافياى مفصّل ايران، تهران 1310ـ1311ش؛
(24) محمدحسن ميرزا مهندس،«راپورت مسافرت سال 1308قمرى: از شيراز به فسا و دارابجرد و جهرم و خفر و كوار»، چاپ ايرج افشار، فرهنگ ايران زمين، ج 22 (1356ش)؛
(25) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آباديهاى كشور، استان فارس، شهرستان جهرم، تهران 1376ش؛
(26) همو، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1385 نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش.

Retrieved Sep. 12, 2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census 85/census85.natayej/census85. rawdata;

محمدتقى مصطفوى، اقليم پارس، تهران 1343ش؛
(27) احمد معرفت، كوهها و غارهاى ايران، تهران 1373ش؛
(28) نقشه راهنماى استان فارس، مقياس 000، 000،1:1، تهران: گيتاشناسى، [.بى‌تا]؛
(29) ياقوت حموى؛
(30) Jean Chardin, Voyoges du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, ed. L. Langles, Paris 1811.
(31) Jean-Baptiste Tavernier, Les six voyages de Turquie et de Perse, introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris 1981.
/ وحيد رياحى /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7155
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست