responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7152

خفاش ، خفاش، تنها پستاندار باتوانايى پرواز، با نامهاى فارسى شبپره، شبپرك، شبكور، و عربىِ خفّاش/ خُشّاف، وطواط، فَأرُالّليل، فأرالجوّ (براى ريشه، مشتقات و وجه تسميه خفاش رجوع کنید به ابوريحان بيرونى، ص 253؛ ابن منظور، ذيل «خشف»؛ دميرى، ج 2، ص 227ـ229).

خفاشها متعلق به راسته دستباليان، داراى نوزده خانواده و بيش از هزارگونه اند. آنها به دو زير راسته بزرگ خفاشهاى بزرگ/ ميوه خوار و خفاشهاى كوچك/ حشره خوار تقسيم مىشوند. خفاشهاى كوچك برخلاف انواع بزرگ، قدرت بينايى ضعيف اما سازوكارى پيچيده در حنجره و گوش براى توليد و دريافت امواج صوتى محيط دارند. خفاشها، همچون ديگر پستانداران، بچه زايند و بچه هاى خود را شير مى دهند و حتى گاه به خواب زمستانى مى روند. با وجود برخى فوايد مهم آنها در طبيعت از جمله گردهافشانى و حشره خوارى، در انتقال بيمارى هارى و هيستوپلاسموز (نوعى بيمارى قارچى) به انسان دخيل اند. خفاشها تقريبآ در همه جا به غير از قطب و بيابانهاى داغ زندگى مىكنند (گژيمك، ج 13، ص 307ـ317؛ >علوم جانورى<، ج 2، ص 38، 121؛ >دايرةالمعارف پرواز<، ج 1، ص 132ـ134؛ >دايرةالمعارف علوم مگيل<، ذيل "Bats"؛ براى اطلاع از گونه ها، پراكنش و نحوه زندگى خفاشهاى ايران رجوع کنید به اعتماد، 1348ش؛ سپهىراد، 1383ش؛ د. ايرانيكا، ذيل "Bats"؛ هرينگتون، ص80ـ85؛ فيروز، ص 344ـ352).

در كتب تاريخى از جمله منابع جانورشناسى اسلامى، اطلاعات فراوانى درباره خفاش آمده كه بسيارى از آنها كاملا دقيق و مطابق دانش امروزى است، از جمله اينكه خفاش شبها پرواز مىكند (جاحظ، ج 1، ص30)، گوشهايى بزرگ و برجسته دارد و بچهزاست (همان، ج 3، ص 529، ج 4، ص 396، ج 6، ص 321، ج 7، ص 126)، غذايش از حشرات و خون حيوانات (همان، ج 3، ص 336، 527ـ528) و ميوه (دميرى، ج 2، ص230) است، به گردو و انار بسيار علاقه دارد (جاحظ، ج 3، ص 538؛ طوسى، ص 543)، اما از برگ خيار بيزار است (دميرى، ج 2، ص 231). همچنين قدرت زيادى در پرواز دارد (ابشيهى، ج 2، ص 238؛ نيز رجوع کنید به جاحظ، ج 3، ص 526ـ 539؛ ج 5، ص 203، ج 6، ص 321؛ ابنقتيبه، ج 1، جزء2، ص 108؛ شهمردانبن ابىالخير، ص 122؛ قزوينى، ص 227، 260، 432ـ433؛ بلدى، ص 262، 315، 359؛ دميرى، ج 2، ص 227ـ 231). در منابع تاريخى گاه بيان خصوصيات خفاش با خرافه همراه بوده است (براى نمونه رجوع کنید به جاحظ، ج 3، ص 534؛ طوسى، همانجا). در منابع به دشمنى مار و خفاش نيز تأكيد شده است (رجوع کنید به جاحظ، ج 5، ص 353؛ جمالى يزدى، ص 70).

باورها، ديدگاههاى دينى، و در ادبيات. در عهد عتيق (سفر لويان، 19:11)، خفاش جانورى ناپاك است (نيز رجوع کنید به اشعياء، 20:2). در بندهش (ص 79، 83)، شب كور نوعى مرغ (= پرنده) دانسته شده كه به مرغ، سگ و موش شباهت دارد و از نسل كيومرث است. در شايست ناشايست (فصل 9، بند14)، گفته شده كه فاصله بين مرده و زنده، به نازكى پر ]= بال[ sawag(=خفاش) است. در اسطورههاى يونان آلسيتوئه، دختر مينياس، به علت شركت نكردن در مراسم ديونوسيا مورد خشم قرار گرفت و به خفاش تبديل شد (حرب، ص 43).

در تفاسير پرندهاى را كه پس از دميدن حضرت عيسى عليهالسلام در پارهاى گل، پريدن گرفت، خفاش دانستهاند (رجوع کنید به محمدبن جرير طبرى، ذيل آلعمران: 49؛ اسفراينى، ج 1، ص 359). در خطبهاى از حضرت على عليهالسلام (رجوع کنید به نهجالبلاغه، خطبه 155، ص 217ـ218) خصوصيات شگفتانگيز اين جانور ذكر شده است. كشتنش، مذموم (رجوع کنید به جاحظ، ج 3، ص 538) و خوردن گوشتش حرام (شهيد اول، ج 3، ص 11) است.

خفاش در اشعار فارسى اغلب با صفت شبگردى و دورى گزيدن از خورشيد وصف شده است (رجوع کنید به مسعودسعد سلمان، ص 5، بيت 5؛ سنايى، ص 325، بيت 6256؛ نظامى، ص 341، بيت 9؛ عطار، 1365ش، ص 137ـ138، بيت 2457ـ2470؛ نيز رجوع کنید به عطار، 1356ش، ص160ـ161؛ سهروردى، ج 3، ص 301ـ302). در اشعار و امثال عربى نيز به گوشهنشينى، روز كورى و دورى خفاش از خورشيد اشاره شده است (رجوع کنید به شكر، ج 2، ص10ـ13). كشاجم كه تأليفاتش درباره جانوران و شكار آنها معروف است، در ديوان خود (ص 317) با اشاره به احسان خفاش در نگهدارى از بچه، فرزند خود را به نيكى با پدر دعوت مىكند.

كاربردها. جالينوس (به نقل رازى، ج20، ص 377) ماليدن مغز خفاش بر پوست را مانع روييدن مو و اكتحال آن را در چشم در مراحل اوليه بيمارى آب مرواريد براى درمان آن مؤثر مى داند (نيز رجوع کنید به على بن سهل طبرى، ص 435ـ436؛ جمالى يزدى، ص70ـ71). حكيم]اسحاق؟[بن حنين نيز خفاش را گرم و خشك و از بين برنده سفيدى چشم، ظَفَرَة (ناخنك چشم) و تقويت كننده بينايى مىداند (به نقل رازى، ج 20، ص 378). قدما براى خفاش خواص متعدد ديگرى نيز قائل بودند، از جمله اينكه پخته سر خفاش در روغن زنبق براى درمان نقرس، فلج، رعشه، ربو (آسم) و تورم بدن مفيد است (دميرى، ج 2، ص 232ـ233). هر چند آنچه كه در منابع دوره اسلامى آمده اغلب تكرار نوشته هاى پيشينيان است (رجوع کنید به ابن سينا، ج 2، كتاب 2، ص 779؛ شهمردان بن ابى الخير، ص 122ـ123؛ ابن بيطار، ج 2، ص 65؛ قزوينى، ص 433؛ انصارى شيرازى، ص 149؛ حكيم مؤمن، ص 105ـ106؛ انطاكى، ج 1، ص 161؛ در معرفت بعضى امور فلاحت، ص 167؛ عقيلى علوى شيرازى، ص 395).


منابع :
(1) محمدبن احمد ابشيهى، المستطرف فى كلّ فنّ مستظرف، چاپ مفيد محمد قميحه، بيروت 1406/1986، چاپ افست قم 1368ش؛
(2) ابنبيطار؛
(3) ابنسينا؛
(4) ابنقتيبه، عيونالاخبار، چاپ يوسفعلى طويل و مفيد محمد قميحه، بيروت ?] 1985[؛
(5) ابنمنظور؛
(6) ابوريحان بيرونى، الصيدنة؛
(7) شهفوربن طاهر اسفراينى، تاجالتراجم فى تفسير القرآن للاعاجم، چاپ نجيب مايل هروى و علىاكبر الهى خراسانى، ج 1، تهران 1375ش؛
(8) اسماعيل اعتماد، پستانداران ايران: خفاشهاى ايران و كليد تشخيص آنها، تهران 1348ش؛
(9) علىبن حسين انصارىشيرازى، اختيارات بديعى (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقى مير، تهران 1371ش؛
(10) داوودبن عمر انطاكى، تذكرة اولىالالباب و الجامع للعجب العجاب، چاپ على شيرى، بيروت 1411/1991؛
(11) عبدالرحمانبن محمد بلدى، كتاب الكافى فى البيزرة، چاپ احسان عباس و عبدالحفيظ منصور، بيروت 1403/1983؛
(12) بندهش ]گردآورى[ فرنبغ ددگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، 1369ش؛
(13) عمروبن بحر جاحظ، كتاب الحيوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ?] 1385ـ1389/ 1965ـ 1969[، چاپ افست بيروت [.بى‌تا]؛
(14) مطهربن محمد جمالى يزدى، فرخنامه : دائرةالمعارف علوم و فنون و عقائد، چاپ ايرج افشار، تهران 1346ش؛
(15) طلال حرب، معجم اعلام الاساطير و الخرافات فى المعتقدات القديمة، بيروت 1420/1999؛
(16) محمدمؤمنبن محمدزمان حكيم مؤمن، تحفه حكيم مؤمن، چاپ سنگى تهران 1277، چاپ افست 1378؛
(17) در معرفت بعضى امور فلاحت، ]از مؤلفى ناشناخته[، در احمدرضا ياورى، مقدمهاى بر شناخت كشاورزى سنتى ايران، تهران 1359ش؛
(18) محمدبن موسى دميرى، حياةالحيوان الكبرى، چاپ ابراهيم صالح، دمشق 1426/2005؛
(19) محمدبن زكريا رازى، كتاب الحاوى فى الطب، حيدرآباد، دكن 1374ـ1393/ 1955ـ 1973؛
(20) خديجه سپهى راد، شناخت انواع خفاشهاى كرمان و نحوه تعذيه آنها، كرمان 1383ش؛
(21) مجدودبن آدم سنايى، ديوان، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ش؛
(22) يحيىبن حبش سهروردى، مجموعه مصنفات شيخاشراق، ج 3، چاپ حسين نصر، تهران 1373ش؛
(23) شاكر هادى شكر، الحيوان فى الادب العربى، بيروت 1405/1985؛
(24) شايست ناشايست: متنى به زبان پارسى ميانه (پهلوى ساسانى)، آوانويسى و ترجمه كتايون مزداپور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1369ش؛
(25) شهمردانبن ابىالخير، نزهتنامه علائى، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362ش؛
(26) محمدبن مكى شهيد اول، الدروس الشرعية فى فقه الامامية، قم 1412ـ1414؛
(27) علىبن سهل طبرى، فردوس الحكمة فى الطب، چاپ محمد زبير صديقى، برلين 1928؛
(28) محمدبن جرير طبرى؛
(29) محمدبن محمود طوسى، عجايب المخلوقات، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1345ش؛
(30) محمدبن ابراهيم عطار، مصيبتنامه، چاپ نورانى وصال، تهران 1356ش؛
(31) همو، منطق الطير: مقامات الطيور، چاپ صادق گوهرين، تهران 1365ش؛
(32) عقيلى علوى شيرازى؛
(33) على بن ابى طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحى صالح، قاهره 1411/1991؛
(34) اسكندر فيروز، حيات وحش ايران: مهره داران، تهران 1378ش؛
(35) زكريابن محمد قزوينى، عجايب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحرير فارسى)، چاپ نصراللّه سبوحى، ]تهران[ 1361ش؛
(36) محمودبن حسين كشاجم، ديوان، چاپ خيريه محمد محفوظ، بغداد 1390/1970؛
(37) مسعودسعد سلمان، ديوان، چاپ غلامرضا رشيد ياسمى، تهران 1362ش؛
(38) الياسبن يوسف نظامى، كتاب خسرو و شيرين، چاپ وحيد دستگردى، تهران 1313ش؛
(39) Animal sciences, ed. Allan B. Cobb, New York: Macmillan Reference USA, 2002.
(40) EIr., s.v. "Bats" (by A.F. DeBlase).
(41) Encyclopedia of flight , ed. Tracy Irons-Georges, Pasadena, Claif.: Salem Press, 2002.
(42) Bernhard Grzimek, Grzimek's animal life encyclopedia, Detroit 2003-2004.
(43) Fred A. Harrington, A guide to the mammals of Iran, Tehran 1977.
(44) Magill's encyclopedia of science: animal life, ed. Carl W. Hoagstrom, Pasadena, Calif.: Salem Press, 2002.
/ محمد صدر /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7152
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست