خطيب عُمَرى تبريزى ، خطيب عُمَرى تبريزى، محمدبن عبداللّه، محدّث، رجالى و مفسر قرن هشتم. كنيه اش ابوعبداللّه و لقبش ولى الدين بود و به خطيب الفخريه نيز شهرت داشت. از زندگى او اطلاعى در دست نيست. شهرتش به سبب تأليف كتاب مشكاةالمصابيح است كه تدوين دوباره كتاب مصابيح السنة بَغَوى فَراء* (متوفى 516) براساس ابواب فقهى است.

خطيب عمرى كتاب خود را در 29 عنوان، 327 باب و 1308 فصل براساس ابواب فقهى مرتب كرد. او در كتاب خويش نام راويان احاديث مفرد (احاديثى كه راوى آن به نحوى تك باشد) و صحابى روايت كننده حديث را كه بغوى ذكر نكرده، آورده است. وى تأليف اين كتاب را در رمضان 737 به پايان رساند (خطيب عمرى، ج 1، ص 3ـ4؛ حاجى خليفه، ج 2، ستون 1699؛ كتّانى، ص 145). خطيب عمرى مشكاةالمصابيح را به توصيه شيخ اجازه اش، حسين بن عبداللّه طيّبى (متوفى 743)، نوشت (رجوع کنید به ابن حجر عسقلانى، ج 2، ص 69).

به گفته خطيب عمرى (ج 1، ص 6ـ7)، هر باب اين كتاب به سه فصل تقسيم شده است. در فصل نخست رواياتى آمده است كه محمدبن اسماعيل بخارى و مسلمبن حجّاج نيشابورى به طور مشترك نقل كرده اند. در فصل دوم هر باب روايات ديگر محدّثان بزرگ اهل سنّت آمده است. خطيب عمرى (ج 1، ص 4ـ6)، خود، محدّثان بزرگ اهل سنّت را نام برده است. وى در فصل سوم نيز رواياتى منقول از ديگر محدّثان بزرگ اهل سنّت را جاى داده است.

خطيب عمرى در مقدمه مختصرى بر كتاب خود، به توضيح روش خويش پرداخته است. او در نقل روايات، با رعايت جانب اختصار، روايات تكرارى را حذف و در موارد اندكى نيز به دست نيافتن به روايت، به شكلى كه بغوى نقل كرده، يا وجود نقلى مخالف آن در منابع اشاره كرده ست (رجوع کنید به ج 1، ص 7). وى همچنين به بيان نوع روايات همچون غريب و ضعيف پرداخته و 1511 روايت نيز افزوده است (رجوع کنید به ج 1، ص 8، مقدمه، ص ح).

طيّبى اولين كسى است كه در تكميل و شرح مشكاة المصابيح، كتاب الكاشف عن حقائق السنن را در 743 نوشت (ابن حجر عسقلانى، ج 2، ص 68ـ69؛ حاجىخليفه، ج 2، ستون1700). اين شرح با تحقيق ابوعبداللّه محمدعلى سَمَك به چاپ رسيده است (بيروت 1422). از ديگر شروح مشكاةالمصابيح، كتاب مرقاةالمفاتيح (بيروت 2007) ملاعلى قارى (متوفى 1014) است. ابوالحسن عبيداللّه بن محمد رحمانى مبارك فورى (متوفى 1414) نيز شرح مرعاةالمفاتيح: شرح مشكاةالمصابيح (بنارس هند 1404) را بر اين كتاب نوشته است (براى آگاهى از ديگر شروح اين كتاب رجوع کنید به حاجى خليفه، همانجا). به گفته بغدادى (ج 1، ستون 729)، على بن محمد جرجانى (متوفى 816) نيز حاشيهاى بر مشكاةالمصابيح نگاشته است.

مشكاةالمصابيح به فارسى ترجمه و شرح (رجوع کنید به بروكلمان، ج 6، ص240ـ242) و به انگليسى ترجمه و چاپ شده است (رجوع کنید به سركيس، ج 1، ستون 628؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذيل «بغوى»).

مشكاةالمصابيح نخستين بار در 1315 در سنپترزبورگ سپس در 1345 در دهلى به چاپ رسيد و محمد ناصرالدين الَبانى (بيروت 1405) و سعيد محمد لحّام (بيروت 1411) نيز اين كتاب را تصحيح و چاپ كرده اند (براى چاپهاى ديگر كتاب رجوع کنید به سركيس، ج 1، ستون 627). حافظ ابن حجر عسقلانى در كتاب هدايةالرواة إلى تخريج أحاديث المصابيح و المشكاة (الدمام 1422) احاديث كتابهاى مصابيح و المشكاة را استخراج كرده است. محمد لقمان سِلَفى نيز در كتاب هدى الثقلين فى أحاديث الصحيحين التى أوردها المحدّث الخطيب التبريزى فى مشكاةالمصابيح (رياض 1421) احاديث اين كتاب (2704 حديث) را براساس ابواب فقهى مرتب كرده است.

سامِح بن جادبن على أبوعبداللّه با همكارى أبوعِلِيّين رجائى بن محمد مصرى مكى در كتاب مُذَكَّرةالإتمام الصريح لتحقيق مشكاةالمصابيح (قاهره [.بى‌تا]) به تحقيق احاديث كتاب مشكاةالمصابيح و بيان تعليقات جديد محمد ناصرالدين البانى، كه در تصحيح نخستين وى نيامده بوده، پرداخته است.

خطيب عمرى پس از تأليف مشكاةالمصابيح، اسامى رجال آن را استخراج كرد و همراه با شرح مختصرى در احوال آنها در كتاب الإكمال فى أسماء رجال المشكاة آورد. وى اين اثر را در 740 به پايان برد (بروكلمان، ج 6، ص 239؛ بغوى، ج 1، مقدمه مرعشلى، ص 73). علاوه بر اين، عبدالحقبن سيفالدين دهلوى (متوفى 1052) نيز در كتاب إكمال أسماء رجال مشكاةالمصابيح (دمشق 1427) اسامى خلفا، فرزندان، اهل بيت و زنان پيامبر در اين كتاب را جمع آورى كرده است.

غرةالتأويل فى التفسير و مجالس فى التفسير و الموعظة نيز از آثار خطيب عمرى است. او در 749 درگذشت (حاجىخليفه، ج 2، ستون 1197؛ بغدادى، ج 2، ستون 156؛ كحّاله، ج10، ص 212).