responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7141

خطيب عُمَرى ، خطيب عُمَرى، شهرت ياسين بن خيراللّه بن محمودبن موسى الخطيب بن على بن حاج قاسم عمرى، مورخ، اديب، شاعر و از فضلاى موصل در سده دوازدهم و سيزدهم (عزاوى، ج 2، ص 46؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 11). او نسب خود را به عمربن خطّاب، خليفه دوم، مى رساند (خطيب عمرى، مقدمه سامرائى، ص 21).

خطيب عمرى در حدود 1157 در خانواده اى صاحب نام و اهل علم به دنيا آمد. پدرش، خيراللّه، عالم به طب و ادب و تصوف و فقه، و برادرش محمدامين نيز از فضلا و مورخان مشهور عصر خود بود (رجوع کنید به عزاوى، ج 2، ص40؛ عمرطالب، ص 3؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 107، ج 6، ص 267؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 11). اطلاعات ما از زندگى اجتماعى و خانوادگى خطيب عمرى ناچيز است. دوره زندگى وى عصر ظهور و درخشش تصوف و بزرگان صوفيه در عرصه هاى مختلف اجتماعى و سياسى در سراسر قلمرو اسلامى بود. خطيب عمرى نيز همچون برخى از نويسندگان آن عصر به تصوف توجه داشت و توانايى اش در عرضه اطلاعات درباره اين موضوع كسب عنوان زاهد را براى وى به دنبال داشت. همچنين او اجازه نقل معارف صوفيه را، به ويژه در دو طريقت قادريه و نقشبنديه، از شيخ عثمان بن يوسفبن عزالدين قادرى خطيب (عثمانالخطيب)، مشهور به اسود موصلى (رجوع کنید به خطيب عمرى، مقدمه سامرائى، ص 23)، دريافت كرد (سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 267، پانويس 1؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 11ـ12).

خطيب عمرى در سرودن شعر نيز توانمند بود. چلبى در مجموعه خود ( 1927ب، ص 152) قصايدى از وى نقل كرده و او را از شعرا و مصنفان دانسته است. همچنين، منظومه اى با عنوان مقاصدالتعبير در موضوع تعبير خواب از خطيب عمرى به دست آمده كه شاهد ديگرى بر توانايى شعر سرودن اوست (رجوع کنید به ادامه مقاله). برادرش محمدامين هم به شناخت او از شعر و نظم اشاره كرده است (رجوع کنید به سالم عبدالرزاق احمد، ج 7، ص 245؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 12ـ13).

اعتبار و شهرت خطيب عمرى عمدتآ به سبب تحقيقات و تأليفات وى است. اينكه او شاگرد چه كسانى بوده است چندان معلوم نيست و فقط برخى اشارات خود وى در قسمتهاى مختلف تأليفاتش، اطلاعات اندكى به ما مى دهد. براين اساس، گذشته از پدر و برادرش، استادان او در معارف صوفيه اسود موصلى و در علوم فقهى ملاعبدالقادربن محيى الدين أربلى موصلى بودند. محمدبن قاسم عبدلى نيز استاد وى بود (سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 267؛ خطيب عمرى، مقدمه عمادعلى حمزه، ص 15).

خطيب عمرى پس از 1232 در موصل وفات يافت (سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 64، ج 6، ص 186، 188، 267، ج 7، ص 245؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 389؛ قس بغدادى، هديه، ج 2، ستون 512 :1224؛ عزاوى، ج 2، ص 46: 1224).

خطيب عمرى بيش از بيست اثر از خود به جا گذاشته است (خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 12، 17؛ قس عماد عبدالسلام رئوف، همانجا) كه تمامآ جمع آورى از كتابهاى معروف پيشينيان است و به جز آنهايى كه درباره تاريخ عصر مؤلف يا كمى پيش از وى است بقيه آثار او از اهميت چندانى برخوردار نيستند (چلبى، 1927الف، ص 235). از آثار وى اينهاست: 1) الآثارالجلية. موضوع آن تاريخ است و به شيوه سالشمار نوشته شده است. خطيب عمرى در اين اثر وقايع تاريخى از سال اول تا پايان 1210 هجرى را ذكر كرده است. براساس آنچه كه او در مقدمه اين كتاب نوشته، اطلاعات اوليه را از آثار مورخان معروفى چون ابن اثير، ابن خلّكان و ابن الوردى جمع آورى كرده و مطالبى را هم با تكيه بر شنيده هايش از استادان آن عصر ذكر نموده است. همچنين، در اين اثر برخى حوادث عصر خود را كه شاهد آن بوده، آورده است. او اين اثر را به محمدامين بيگ بن ياسين افندى، مفتى موصل، تقديم كرده است. نسخهاى خطى از اين اثر در مدرسه خياط موصل موجود است (چلبى، 1927ب، ص 140ـ141؛ همو، 1927الف، همانجا؛ زركلى، ج 8، ص 129؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 17).

2) الخريدة العمرية يا الخردة العربية من الطب. نسخه خطى در موضوع طب. نسخهاى با اين عنوان در يكى از كتابخانههاى شخصى موصل موجود است، اما چون محتواى آن طبى نيست نمىتواند كتاب مذكور باشد (چلبى، 1927ب، ص 264؛ موسوعةالموصل الحضارية، ج 4، ص 381).

3) خلاصةالتواريخ. در قالب يك مقدمه و هشت باب و هر باب شامل معرفى و شرح احوال كسانى است كه نامشان با يكى از اسما يا صفات خداوند همراه است، همچون عبداللّه و عبدالرحمان. نسخهاى خطى از اين كتاب به شماره 9900 در كتابخانه برلين نگهدارى مىشود (عماد عبدالسلام رئوف، ص390؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 18).

4) الدر المكنون فى مآثرالماضى (المآثر الماضية) من القرون. در تاريخ اسلام از آغاز تا 1226، با تأكيد بر حوادث موصل. نسخ متعددى از اين كتاب در كتابخانههاى مختلف جهان وجود دارد (رجوع کنید به بغدادى، ايضاح، ج 1، ستون 448، ج 2، ستون 127؛ بروكلمان،>ذيل<، ج 2، ص 781؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 389).

5) الدر المنتثر فى تراجم فضلاء القرن الثانى عشر. شرح احوال علما و شعراى همعصر مؤلف كه نسخهاى خطى از آن در كتابخانه عباس عزاوى موجود بوده است (چلبى، 1927ب، ص 141؛ بغدادى، هديه، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 391؛ عزاوى، ج 2، ص 131، پانويس 2).

6) الجوهرة فى اللغات المشتهرة. جزوه كوچك در لغت عرب كه برحسب الفبا تنظيم شده است. اين اثر كه در 1205 نوشته شده، شامل مجموعهاى منتخب از اشعار و نثر اوست. نسخهاى از آن در كتابخانه سيدناظم عمرى در موصل وجود دارد (عزاوى، ج 2، ص 46).

7) الروضالزاهر فى تاريخ الملوك الاوائل و الاواخر. در موضوع فرمانروايان، سلاطين، وزرا، صاحبمنصبان، اميران، قضات و شيوخ كه به ترتيب حروف الفبا تنظيم شده بوده است. از اين اثر، نسخهاى موجود نيست (چلبى، 1927الف، ص 235؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص390).

8) روضةالمشتاق. در ادبيات (چلبى، همانجا).

9) زبدة الآثار الجلية. تلخيصى از الآثارالجلية و تعليقى درباره تاريخ ديگر سرزمينهاى اسلامى از ابتداى سال 920. اين اثر با وجود اختصار، مفيد و درخور ستايش است زيرا اطلاعات مفيدى درباره موصل دارد كه يا مورخان ديگر در بيان آن اهمال ورزيده اند يا هيچ اثر تاريخى در اين زمينه به ما نرسيده است. از اين اثر نسخهاى خطى در مكتبة الاوقاف العامة در موصل موجود است (چلبى، 1927ب، ص 268ـ269؛ بروكلمان، >ذيل<، ج 2، ص 782؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 186؛ نيز رجوع کنید به سويدى، ص 435، پانويس 1، ص440، پانويس 1، ص 441، پانويس 1).

10) السيف المهنّد فى مَن اسمُه أحمد. كتاب با ذكرى از مشتقات اسم احمد شروع شده است. سپس مؤلف درباره فضائل نام احمد سخن گفته و در ادامه نيز آن را به نام پيامبر متبرك كرده است. مطالب آن تا نيمه اول قرن سيزدهم ادامه مى يابد. نسخه خطى اين اثر در يكى از كتابخانه هاى شخصى موصل موجود است (بروكلمان، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 391؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 21).

11) السيوف الساطعة. اين كتاب مشتمل بر ادعيه است (خطيب عمرى، همانجا).

12) العذْب الصافى فى تسهيل القوافى. اين اثر در موضوعات مختلف از جمله شهداى بدر است. نسخه خطى اين كتاب در مكتبةالاوقاف العامة در موصل موجود است (چلبى، 1927ب، ص 257؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 6، ص 267ـ 268؛ بروكلمان، همانجا).

13) عمدةالبيان فى تصاريف الزمان. نسخهاى از آن در كتابخانه سيدناظم عمرى در موصل موجود است (عماد عبدالسلام رئوف، ص 389؛ زركلى، ج 8، ص 129).

14) عنوان الاعيان فى ذكر ملوك الزمان. شامل شرح احوال ملوك اسلام، حكومتشان و نيز احوال انبيا، صحابه، تابعين، علما و شعراى مشهور است. نسخهاى از اين كتاب در كتابخانه سيدناظم عمرى در موصل نگهدارى مىشود (چلبى، 1927الف، همانجا؛ بغدادى، هديه، ج 2، ستون 512؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 391).

15) غايةالبيان فى مناقب سليمان. درباره سليمان نبى و مناقب او و در شرح احوال كسانى است كه سليم نام دارند. نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه برلين به شماره 9901 وجود دارد (عماد عبدالسلام رئوف، ص390ـ391).

16) غايةالمرام فى محاسن بغداد دارالسلام. شرح و وصف بغداد، قصرها، دروازهها، بازارها، رودها، حكام آن و تحولات اين منطقه تا سال 1220 است. اين اثر در 1347ش/ 1968 منتشر شده است (بروكلمان، >ذيل<، ج 2، ص 781؛ لانگريگ، ص 329؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص 392).

17) غرائب الاثر فى حوادث ربع القرن الثالث عشر: تكملهاى است بر الآثارالجلية كه در آن حوادث سالهاى 240 تا 1225 به اختصار بيان شده است (بروكلمان، >ذيل<، ج 2، ص 782؛ لانگريگ، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص390). اين اثر به كوشش محمدصديق جليلى در موصل در 1319ش/ 1940 با همين عنوان چاپ و منتشر شد (لانگريگ، ترجمه عربى، ص 395).

18) قرّةالعين فى تراجم الحسن و الحسين. شامل اطلاعات مفصّل درباره اين دو امام و نيز كسانى كه همنام ايشان بودند، با تكيه بر فضل و دانش و ادب و شهرت آنان. در پايان نيز، بخشى هرچند كوتاه، به معرفى كسانى اختصاص يافته كه نامشان على است. نسخه خطى آن به شماره 291/4 در كتابخانه مركزى موصل نگهدارى مىشود (بروكلمان، همانجا؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 23ـ24).

19) مقاصدالتعبير. منظومهاى در شرح و تعبير خواب است (بروكلمان، همانجا؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 65).

20) منهج الثقات فى تراجم القضاة. در موضوع تاريخ، با تكيه بر آثار ابن الوردى، ابن خلّكان و ابن اثير. خطيب عمرى در اين كتاب به ثبت نام قضات مسلمانى پرداخته كه در شعر و نظم دستى داشتند و اشعارشان مشهور بوده است. وى ابتدا در مقدمهاى به بيان فضيلت علم و مرتبه قضاوت پرداخته و سپس نوادر آن را معرفى كرده است. نسخه خطى اين كتاب در مكتبةالاوقاف العامه در موصل موجود است (چلبى، 1927الف، ص 234؛ بروكلمان، >ذيل<، ج 2، ص 781).

21) مُنيةالادباء فى تاريخ الموصل الحدباء. نويسنده مطالب خود را از تأسيس موصل آغاز كرده و تا سال 1221 ادامه داده است. موضوع كتاب شامل تاريخ حكام و پادشاهان قبل از اسلام و احوال فرمانروايان اسلامى آن تا 1221 است. همچنين، خطيب عمرى در اين كتاب مطالب مهمى درباره قريه ها و آباديهاى موصل با استناد به معجم البلدان ياقوت حموى ارائه كرده است (بروكلمان، همانجا). اين كتاب به كوشش سعيد ديوهچى (مدير موزه موصل) در 1329ش/ 1950 در موصل چاپ و منتشر شد (عزاوى، ج 2، ص320، پانويس 1).

22) قصايد. نسخه خطى اين اثر در مجموعه شماره 31 مدرسه عبدالرحمان چلبى صائغ در موصل نگهدارى مىشود (چلبى، 1927ب، ص 152؛ بروكلمان، >ذيل<، ج 2، ص 782).

23) الروضةالفَيْحاء فى تواريخ النساء. اثرى حجيم در شرح احوال زنان نيك و بد مشهور. سيدرجاء سامرايى اين اثر را در 1345ش/ 1966 در بيروت به چاپ رسانده است. سامرايى در تحقيقى كه درباره اين نوشته انجام داده، برخى داستانها و اشعار آن را حذف كرده و سپس با عنوان مهذّب الروضة الفيحاء فى تواريخ النساء آن را به چاپ رسانده است (چلبى، 1927الف، ص 235؛ بغدادى، هديه، ج 2، ستون 512).

مورخان تأليفات ديگرى نيز از خطيب عمرى ذكر كردهاند (رجوع کنید به بغدادى، همانجا؛ عزاوى، ج 1، ص330؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج 5، ص 64ـ65؛ خطيب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص 17ـ25).

ياسين بن خيراللّه به سبب تنوع موضوعاتى كه در تأليفاتش به كار برده مشهور است. او در نگارش آثار تاريخى خود كوشيده از شيوه برادر خود، محمدامين، كه شيوه سالشمارانه بود، پيروى كند و اين شيوه در الآثار الجلية، الدرالمكنون و عمدةالبيان او نمايان است.

فرزند خطيب عمرى، على بن ياسين، نيز درباره تاريخ موصل و اديبان اين شهر تأليفاتى دارد (شيخو، ج 1، ص 31ـ32؛ بروكلمان، >ذيل<، ج 2، ص 782).


منابع :
(1) اسماعيل بغدادى، ايضاحالمكنون، ج 1ـ2، در حاجىخليفه، ج 3ـ4؛
(2) همو، هديةالعارفين، ج 2، در حاجى خليفه، ج 6؛
(3) داود چلبى، «حول مخطوطة دمشق فى تراجم علماء الموصل فى القرن الثانى عشرالهجرى»، لغةالعرب، سال 5، ش 4 ( 1927الف)؛
(4) همو، كتاب مخطوطات الموصل، بغداد 1927ب؛
(5) ياسينبن خيراللّه خطيب عمرى، الروضة الفيحاء فى تواريخ النساء، چاپ رجاء محمود سامرائى، بيروت 1987؛
(6) همان، چاپ عماد على حمزه، ]بيروت[ 1407/1987؛
(7) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1984؛
(8) سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مكتبة الاوقاف العامة فى الموصل، ج 5ـ7، ]موصل[ 1403ـ1983؛
(9) محمدامين سويدى، حديقةالزوراء فى سيرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد 1423/ 2003؛
(10) لويس شيخو، الآداب العربية فى القرن التاسععشر، بيروت 1924ـ1926؛
(11) عباس عزاوى، تاريخالادب العربى فى العراق، بغداد 1380ـ1382/ 1960ـ1962؛
(12) عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فى العهد العثمانى، نجف 1395/1975؛
(13) عمرطالب، «محمدامين العمرى: حياته و ادبه»، آدابالرافدين، ش 4 (1972)؛
(14) استيون همزلى لانگريگ، اربعة قرون من تاريخ العراق الحديث، نقله الى العربية جعفر خياط، بغداد [1968/1388]، چاپ افست قم 1370ش؛
(15) موسوعة الموصل الحضارية، موصل : دارالكتب للطباعة و النشر، 1412؛
(16) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942.
(17) Stephen Hemsley Longrigg, Four centuries of modern Iraq, Beirut 1968.
/ ليلا خان احمدى /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7141
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست