خِطَط (جمع خِطّه*) ، خِطَط (جمع خِطّه*)، گونه اى از نوشته هاى جغرافيايى ـ تاريخى، مشتمل بر وصف محله ها و ناحيه ها و آثار و ابنيه و به طور كلى نقشه نگارى يك شهر. اينگونه نوشته ها در آغاز صورت مستقلى نداشتند و عمدتآ در ضمن تك نگاشت هايى مى آمدند كه درباره شهر يا ولايتى خاص تأليف مىشد. با اينكه نمونه هايى قديم از اينگونه نوشته ها در شهرهاى مركزى خلافت عباسى پديد آمد، مانند بخش «تمصير كوفه و بصره» در فتوح البلدان* بلاذرى (ص 387ـ406) و وصف بغداد و سامرا در كتاب البلدان* يعقوبى (ص 233ـ268)، فضل تقدم در اين زمينه به مصريان مىرسد. هم ازاينرو و هم بهسبب تداوم كمابيش بىوقفه اين سنّت در مصر، خطط نگارى را مى توان پديدهاى مصرى تلقى كرد كه در طول هزار سال رشد كرده و متحول شده است.

بر پايه منابع موجود، نخستين بار ابن عَبُدالحَكَم (متوفى 257؛ رجوع کنید به ابن عبدالحكم*، خاندان) در بخش سوم كتابش، فتوح مصر و اخبارها (ص 91ـ139)، به وصف خطط فُسطاط، جيزه و اسكندريه پرداخت. وى در اين بخش، به شرح خطط اوليه فسطاط از زمان تأسيس، چگونگى منزل گرفتن قبايل و بناى مساجد و خانه هاى آنجا و سپس به شرح خطط اسكندريه و چگونگى تقسيم محله ها و خانه ها و زمينهاى آن ميان سرداران و سربازان پرداخته است. گزارش وى منبع بسيارى از مورخان بعدى همچون ابنزولاق، قُضاعى و مَقريزى بوده است (محمد عبداللّه عنان، 1388ب، ص 18). خططنگار بعدى به روايت مَقريزى (1422ـ1425، ج 1، ص 9) ابوعمرمحمدبن يوسف كِنْدى* (متوفى 350) است كه در كتابى به خطط مصر و آثار آن پرداخته و اسباب و علل آن را در دفترى ذكر و جمعآورى كرده است. اين كتاب اكنون مفقود است اما همين نويسنده در كتاب ديگرش، كتاب الولاة و كتاب القضاة (ص 36، 38، 45، 49، 115، 134 و جاهاى ديگر)، به اختصار به خطط فسطاط و بناهاى اوليه آن اشاره كرده است. از خطط نگاران بعدى، مقريزى بسيار به كِنْدى وامدار است. گاستون ويه فرانسوى ثابت كرده كه مقريزى رواياتى طولانى بالغ بر نصف كتاب الولاة و كتاب القضاة را از كندى بدون ذكر نام وى نقل كردهاست (رجوع کنید به ص 61ـ73).

با ورود فاطميان به مصر و تأسيس قاهره در كنار فسطاط، خطط نگارى در مصر رونق بيشترى يافت (مقريزى، 1422ـ1425، ج 1، مقدمه ايمن فؤاد سيد، ص10). نخستين مورخ خطط در عهد فاطمى ابنزولاق* (متوفى 386) بود (رجوع کنید به ابنخلّكان، ج 2، ص 91) كه كتاب وى نيز از زمانهاى دور مفقود است. محمد عبداللّه عنان ( 1388الف، ص 41) معتقد است كه ابنزولاق احتمالا در اين كتاب به بحث خطط فسطاط و عسكر و قطائع پرداخته و شايد از بناى قاهره معزّيّه نيز ياد كرده باشد كه در اين صورت، وى را بايد اولين مورخ خطط قاهره دانست.

سنّت خطط نگارى در مصر فاطمى را عِزّالمُلك مُسَبِّحى* (متوفى 420) ادامه داد. از كتاب وى با نام اخبار مصر، تنها جزء چهلم مشتمل بر حوادث سالهاى 414 و 415 باقى مانده كه از خلال آن و آنچه متأخران بعدى، بهويژه مقريزى نقل كردهاند، مشخص مىشود كه مسبّحى در اين كتاب از خطط فسطاط، خانه ها و بازارهاى آن بسيار بحث كرده است (مقريزى، 1416، مقدمه ايمن فؤاد سيد، ص10). بسيارى از مورخان بعدى وامدار او هستند و بيش از همه، مقريزى كه در خطط پنجاه بار، غالبآ در فصلهاى بلند، از او ياد كرده است (سزگين، ج 1، ص 515). بدون شك، برجسته ترين خطط نگار دوره فاطمى ابوعبداللّه محمدبن سلامةبن جعفر قضاعى* (متوفى 454)، صاحب كتاب مفقودِ المختار فى ذكر الخطط و الآثار است كه قطعات پراكندهاى از آن در آثار مورخان بعدى مانند قَلقَشَندى (ج 3، ص 294ـ296، 298، 322ـ324، 334ـ335، و جاهاى ديگر) و مقريزى (1422ـ1425، ج 1، ص 331، 338، 560، 562، و جاهاى ديگر) باقى مانده است. ارزش اساسى روايت قضاعى در واپسين توصيف از خطط فسطاط و قاهره پيش از خرابيها و تغييرات ناشى از بحران اقتصادى و قحط دوره خليفه المستنصرباللّه ــ «الشدّةالمستنصرية» در 457 تا 464 ــ است (همان، ج 1، ص 9؛ شاكر مصطفى، ج 2، ص 191). خطط قضاعى تا اوايل سده دهم در دسترس بوده، زيرا سيوطى (ج 1، ص 127) تصريح كرده كه تلخيص فتح مصر را در كتاب حسن المحاضرة خود از نسخهاى از خطط قضاعى به خط مؤلف نقل كرده است. در اواخر دوره فاطمى و اوايل ايوبى، خطط نگارى وارد مرحله جديدى شد. در اين دوره، دو خطط نگار مىزيستند كه آشنايى با آثار آنان تنها از طريق روايت مقريزى ممكن است: ابوعبداللّه بن بركاتبن هلال بن نحوى مصرى (متوفى 520)، شاگرد قضاعى، و شريف نسّابه ابوعبداللّه محمدبن اسعدبن علىبن حسن مازندرانى معروف به شريف جوّانى (متوفى 588)، صاحب النُّقَط لِعَجْم ما اُشْكِلَ مِنَ الخطَط (مقريزى، 1422ـ1425، ج 1، ص10، مقدمه ايمن فؤاد سيد، ص 13).

با استقرار دولت مماليك در مصر، شهر قاهره توسعه يافت و مساجد و باغها و بازارهاى بسيارى در آن ساخته شد. در اين زمان، ابن عبدالظاهر* (متوفى 692)، صاحب الروضة البهيّة الزاهرة فى خطط المُعِزّية القاهرة، نخستين و مهمترين كتاب اختصاصى خطط قاهره پيش از مقريزى را نوشته (رجوع کنید به ابن عبدالظاهر، مقدمه ايمن فؤاد سيد، ص 2) كه منبع اساسى او در وصف خطط قاهره پيش از قرن هفتم است (محمد عبداللّه عنان، 1388الف، ص 46). در همين دوره، ابن مُتَوَّج زُبيرى (متوفى 730) كتاب ايقاظ المتغفّل و اتّعاظ المتأمّل را در شرح خطط فسطاط نگاشت كه اكنون در دسترس نيست، اما ابن دُقماق (قسم 1، ص 14، 53، 59، و جاهاى ديگر) و مقريزى (1422ـ1425، ج 2، ص 155ـ156) بخشهايى از آن را نقل كردهاند. پيش از مقريزى دو مورخ ديگر نيز خطط نگارى كرده اند: ابن دُقماق* (متوفى 809)، صاحب كتاب الانتصار لواسطة عِقدالأمصار (بولاق 1310/1893) كه هر دو جزء باقىمانده از آن وصف كاملى از محله ها، بازارها، بركه ها، مساجد، ديرها، كليساها و ديگر آثار و ابنيه فسطاط و توصيفات اندكى از قاهره و اسكندريه است؛ و شهاب الدين اوحدى (متوفى 811) كه كتابى در خطط مصر و قاهره نگاشته بوده كه به اعتقاد سَخاوى (متوفى 952؛ ج 1، ص 358، ج 2، ص 22)، مقريزى به آن دستبرد زده، ادعايى كه امروزه مردود است (براى بحثى مفصّل درباره اين ادعا و نقد آن رجوع کنید به كراچكوفسكى، ص 382ـ383؛ مقريزى، 1422ـ1425، ج 1، همان مقدمه، ص 59ـ66).

خطط نگارى با كتاب المواعظ و الاعتبار فى ذكر الخطط و الآثار، اثر تقىالدين مقريزى (متوفى 845) به اوج رسيد. بدون شك، خطط مقريزى شاهكار مكتب خطط نگارى مصر اسلامى و برجستهترين كتاب در تاريخ و جغرافياى مصر و عارضهنگارى پايتخت آن است (مقريزى، 1422ـ1425، ج 1، همان مقدمه، ص 5؛ درباره اهميت و جايگاه خطط مقريزى رجوع کنید به كراچكوفسكى، ص380ـ382؛ محمد عبداللّه عنان، 1388الف، ص 55؛ نيز رجوع کنید به مقريزى*، تقىالدين).

تلاش خطط نگاران پس از مقريزى عمدتاً صرف نگارشِ تلخيص و ذيل بر خطط او شد (رجوع کنید به محمد عبداللّه عنان، 1388الف، ص 65ـ67)، از جمله التحفة الفاخرة فى ذكر رسوم خطوط القاهرة، از آقبغاالخاصكى (زنده در نيمه قرن اول دهم)؛ قَطْف الاَزهار من الخطط و الآثار، اثر ابوالسرور بكرى (متوفى 1060)؛ الروضة البهية ]فى[ تلخيص كتاب المواعظ و الاعتبار المقريزية، نوشته احمدالحنفى معروف به البوخ، و ذيل خطط المقريزى، از عبدالحميد نافعبك (چاپ عزب و حمدى متولى، قاهره 2006).

فصل ختام زنجيره هزار ساله خطط نگارى در مصر، الخطط التوفيقية الجديدة لمصر القاهرة و مدنها و بلادها القديمة و الشهيرة، اثر علىپاشا مبارك* (متوفى 1311) است كه در دهههاى پايانى سلطه عثمانى و عصر انحطاط فرهنگى و تمدنى اين سرزمين به تحرير در آمده است. در سده اخير، جدا از سنّت خططنگارى مصرى، برخى محققان، آثارى ذيل نام خطط نگاشتهاند، كه از جمله آنان خطط الشام محمد كردعلى (متوفى 1332ش/1953)؛ خطط الكوفة ماسينيون و خطط بغداد فىالعهودالعباسية الاولى ياكوب لانسر است.