خَضِربن نصربن عقيل اِرْبِلى ، خَضِربن نصربن عقيل اِرْبِلى، كنيهاش ابوالعباس، مفسر و فقيه شافعى قرن پنجم و ششم. محل تولد او دانسته نيست، اما به اربيل (شهرى در عراق، سابقآ اِرْبِل) منسوب است (رجوع کنید به سمعانى، ج 1، ص 105؛ ياقوت حموى، ذيل «اربل»). ابنعساكر (ج 16، ص 449) درباره تاريخ تولد خَضِر، به گفتهاى از خود او استناد كرده كه سال ولادتش را 478 حدس زده است.
خضر براى تحصيل به بغداد رفت و نزد استادانى چون شمسالدين كيا هَرّاسى* (متوفى 504) و ابوبكر محمدبن احمد قفّال چاچى* (متوفى 507) فقه آموخت و سپس به اربيل بازگشت (همانجا؛ ابنقاضى شهبه، ج 2، ص 9) و مدرسه رَبَض را تأسيس كرد. ابومنصور سرفتكين (قائممقام حاكم اربيل) نيز در 533 مدرسه قلعه را، به سبب ورود او، تأسيس كرد. خضر تا پايان عمر در اين دو مدرسه به تدريس پرداخت. او را اولين مدرّس اربيل دانستهاند (رجوع کنید به ابنمستوفى اربلى، قسم 2، ص 78؛ ابنخلّكان، ج 2، ص 237؛ عزّاوى، ص 69ـ70). از جمله شاگردان او، عثمانبن عيسى هَذبانى مارانى (شارح المهذّب) و ابوالقاسم نصربن عقيلبن نصر بودند (ابنخلّكان، ج 2، ص 237ـ 238؛ صفدى، ج 13، ص 338؛ اسنوى، ج 1، ص 66). خضر پسرى بهنام نصر داشت كه عالم شافعى و صاحب آثارى چون خطبةالوداع بود و مدتى نزد وى درس خواند (رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون 715؛ بغدادى، ج 2، ستون 491).
خضر در 567 در اربيل درگذشت و در مدرسه خود، ربض، به خاك سپرده شد (ابنخلّكان، ج 2، ص 238؛ سبكى، ج 7، ص 83؛ ابنقاضى شهبه، ج 2، ص10). پس از او، برادرزاده و شاگردش، ابوالقاسم نصربن عقيل، تدريس در آن مدرسه را برعهده گرفت (ابنمستوفى اربلى، همانجا؛ اسنوى، ج 1، ص 67).
خضربن نصر را يكى از بزرگان فقه شافعى، عالم به فرايض (احكام ارث) و علم خلاف، مفسرى توانا و محدّثى ثقه دانسته و زهد و پارسايى او را ستودهاند (رجوع کنید به ابنعساكر، همانجا؛ ابنخلّكان، ج 2، ص 237؛ اسنوى، ج 1، ص 66).
گفتهاند خضر آثار بسيارى در تفسير و فقه و حديث تأليف كرده بوده (رجوع کنید به ابنخلّكان، همانجا؛ ابنقاضى شهبه، ج 2، ص 9)، اما در منابع، فقط به دو اثر وى اشاره شده است: يكى كتابى مشتمل بر 26 خطبه رسول اكرم به همراه سلسله اَسناد آنها؛ و ديگرى، مجموعه احاديثى در فضائل صحابه، بدون ذكر سند (رجوع کنید به ابنعساكر؛ صفدى، همانجاها؛ يافعى، ج 4، ص 37).
منابع : (1)ابنخلّكان؛ (2) ابنعساكر، تاريخ مدينة دمشق، چاپ على شيرى، بيروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ (3) ابنقاضى شهبه، طبقاتالشافعية، چاپ حافظ عبدالعليمخان، بيروت: عالمالكتب، 1407/1987؛ (4) ابنمستوفى اربلى، تاريخ اربل، المسمّى نباهة البلد الخامل بمن ورده منالاماثل، چاپ سامى صقار، ]بغداد[ 1980؛ (5) عبدالرحيمبن حسن اسنوى، طبقاتالشافعية، چاپ كمال يوسف حوت، بيروت 1407/1987؛ (6) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 2، در حاجىخليفه، ج 6؛ (7) حاجىخليفه؛ (8) عبدالوهاببن على سبكى، طبقاتالشافعيةالكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ 1964ـ] 1976[؛ (9) سمعانى؛ (10) صفدى؛ (11) عباس عزّاوى، اربل فى مختلف العصور (اللواء و المدينة)، چاپ محمدعلى قرهداغى، بغداد 1422/2001؛ (12) عبداللّهبن اسعد يافعى، مرآةالجنان و عبرةاليقظان، بيروت 1417/1997؛ (13) ياقوت حموى.
/ مسعود نيكخواه دلشاد /