خُشَنى، محمدبن حارث ، خُشَنى، محمدبن حارث، فقيه و شرححال نگار مالكى قرن چهارم. كنيهاش ابوعبداللّه بود و در خُشَن (قريهاى نزديك قيروان*) به دنيا آمد و بعدها خُشَنى خوانده شد (سمعانى، ج 2، ص 372؛ حسن حسنى عبدالوهاب، ج 4، ص 44؛ د. ا. د. ترك، ذيل مادّه). تاريخ دقيق تولد خشنى معلوم نيست ولى برخى مورخان وى را در 311 يا 312 نوجوان دانستهاند (رجوع کنید به قاضىعياض، ج 6، ص 266؛ دباغ، ج 3، ص 81). ازاينرو، حسن حسنى عبدالوهاب (همانجا) تولد او را در دهه آخر قرن سوم حدس زده است.
خشنى دروس مقدماتى فقه و حديث را در قيروان از استادانى چون احمدبن زياد، احمدبن نصر هوارى و ابوبكر محمد ابنلبّاد فراگرفت. سپس براى تكميل تحصيلات خود، در 311 يا 312 به قرطبه رفت و در آنجا از علماى آن ديار، از جمله احمدبن عُباده، محمدبن عبدالملك و قاسمبن اصبغ بيّانى* بهره برد (ابنفَرَضى، ج 2، ص 802؛ قاضى عياض؛ دباغ، همانجاها؛ ذهبى، ج 3، ص 1002). به گزارش برخى منابع، خشنى پيش از 320 به شهر سَبته رفت و مدتى در آنجا سكونت گزيد و به تدريس پرداخت، ولى دوباره به قرطبه بازگشت (رجوع کنید به قاضى عياض؛ دباغ، همانجاها؛ قس د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). او در قرطبه تحت حمايت حاكم آنجا، حَكَمبن عبدالرحمان* ملقب به مستنصرباللّه، بود. حَكَم وى را به سرپرستى امور مواريث در شهر بَجّانه* و سرپرستى شوراى قرطبه منصوب كرد (قاضىعياض، ج 6، ص 267؛ ابنفرحون، ج 2، ص 213؛ بروكلمان، ج 3، ص 88).
پس از درگذشت حَكَم در 366، خشنى از مناصب دولتى عزل شد و براى امرارمعاش به كارهايى چون داروسازى پرداخت (دباغ، ج 3، ص 82؛ د. اسلام، همانجا). او به تدريس و تأليف كتاب نيز اشتغال داشت. عبدالرحمنبن احمد تَجيبى معروف به ابنحَوْبيل، سعيدبن ابوحامد و سليمانبن عبدالرحمان از جمله شاگردان و راويان حديث از وى هستند (ابنفرضى، ج 1، ص 295، 328؛ مخلوف، ص 94).
برخى شرححالنگاران سال درگذشت خشنى را 361 يا 364 ذكر كردهاند (رجوع کنید به ابنفرضى، ج 2، ص 803؛ قاضىعياض، ج 6، ص 268)، ولى ذهبى (همانجا) باتوجه به اينكه وفات حكمبن عبدالرحمان در زمان حيات خشنى روى داده، تاريخ وفات خشنى را سال 371 ذكر كردهاست. مدفن خشنى در مقبره مؤمره در قرطبه قرار دارد (ابنفرضى، همانجا).
خشنى را فقيهى زيرك، آشنا به فن مناظره و علوم و هنرهاى گوناگون، و كوشا در نگارش كتابهاى شرححال و طبقات دانستهاند. تصريح مورخان به پذيرفته شدن رأى وى درباره تغيير جهت قبله مسجدجامع سبته، نشاندهنده آشنايى او با رياضيات است. وى در كيميا و پزشكى نيز مهارت داشت، همچنان كه شعر نيز مىسرود (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 802ـ803؛ قاضى عياض، ج 6، ص 266ـ267؛ ابنفرحون، ج 2، ص 212ـ213).
خشنى آثار متعددى تأليف كرد كه غالب آنها شرححال عالمان مالكى يا در موضوع فقه مالكى است. وى اين كتابها را به خواست حَكَمبن عبدالرحمان نوشت. از آثار اوست: 1) اخبارالقضاة بالاندلس، شرححال علماى اندلس تا اواسط قرن چهارم، كه با ترجمه اسپانيايى ريوئيرا در 1332/1914 در مادريد منتشر شد. اصل كتاب نيز بارها با نام قضاة قرطبة در قاهره چاپ شده است (رجوع کنید بهحُمَيْدى، ج 1، ص 94؛ د.اسلام، همانجا). 2) طبقات علماءافريقية، كه برخى آن را تكمله طبقات محمدبن احمد ابوالعرب (محدّث و شرححالنگار) دانستهاند (رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ حسن حسنى عبدالوهاب، ج 4، ص 46). اين اثر در 1372 در قاهره همراه قضاة قرطبة چاپ شده است.
3) اخبارالفقهاء و المحدّثين كه در 1420 در بيروت چاپ شد (رجوع کنید به حميدى؛ دباغ، همانجاها). 4) الاتفاق و الاختلاف فى مذهب مالك (رأى مالك الذى خالفه فيه اصحابه)، كه برخى اين دو را دو اثر مجزا دانستهاند (رجوع کنید به حميدى، همانجا؛ قاضىعياض، ج 6، ص 267؛ ذهبى، همانجا؛ براى نسخ خطى آن رجوع کنید به حسن حسنى عبدالوهاب، ج 4، ص 51). 5) الفُتْيا، كه در تونس چاپ شد (قاضىعياض؛ حسن حسنى عبدالوهاب، همانجاها)؛ 6) التعريف (قاضىعياض، همانجا). 7) مناقب سحنون، كه قاضىعياضدر ترتيبالمدارك خود از آن بهره بردهاست. 8) الاقتباس، در شرححال عالمان مالكى (حسن حسنى عبدالوهاب، ج 4، ص 47؛ نيز براى ساير آثار خشنى رجوع کنید به حميدى؛ قاضىعياض؛ د. اسلام، همانجاها).
منابع : (1)ابنفرحون، الديباح المُذهَب فى معرفة اعيان علماء المَذهَب، چاپ محمد احمدى ابوالنور، قاهره ?] 1394/ 1974[؛ (2) ابنفَرَضى، تاريخ علماءالاندلس، چاپ ابراهيم ابيارى، قاهره 1410/1989؛ (3) كارل بروكلمان، تاريخالادب العربى، ج 3، نقله الى العربية عبدالحليم نجار، قاهره 1969؛ (4) حسن حسنى عبدالوهاب، كتاب العُمر فى المصنفات و المؤلفين التونسيين، چاپ محمد عروسى مطوى و بشير بكوش، تونس 2001؛ (5) محمدبن فتوح حُمَيْدى، جذوةالمقتبس فى تاريخ علماء الاندلس، چاپ ابراهيم ابيارى، قاهره 1410/1989؛ (6) عبدالرحمانبن محمد دباغ، معالمالايمان فى معرفة اهل القيروان، اكمله و علق عليه ابوالفضلبن عيسى تنوخى، ج 3، چاپ محمد ماضور، ]تونس 1978[؛ (7) محمدبن احمد ذهبى، كتاب تذكرةالحفاظ، حيدرآباد، دكن 1376ـ1377/ 1956ـ1958، چاپ افست بيروت [.بىتا]؛ (8) سمعانى؛ (9) عياضبن موسى قاضىعياض، ترتيبالمدارك و تقريبالمسالك لمعرفة اعلام مذهب مالك، ج 6، چاپ سعيد احمد اعراب، مغرب 1401/1981؛ (10) محمدبن محمد مخلوف، شجرةالنور الزكية فى طبقات المالكية، قاهره 1349ـ1350، چاپ افست بيروت [.بىتا]؛ (11) EI2, s.v. "Al-Khushani" (by Ch. Pellat). (12) TDVIA, s.v. "Huseni, Muhammed b. Haris" (by Ahmaet Ozel).
/ مسعود نيكخواه دلشاد /