بدخشی ، شاه محمد ، ملقب به ملاّ شاه صوفی ، شاعر و نویسندة قرون دهم و یازدهم . در 992 در محلی به نام اَرْکَسا، حوالی رُستاقِ بدخشان ، متولد شد (کولابی ، گ 11 ر). تحصیلات خود را نزد ملاّ حسین قبادیانی در بلخ کامل کرد (ظهورالدین احمد، ج 2، ص 126). در 1023 به کشمیر و از آنجا به دهلی و آگره سفر کرد و در 1038 به لاهور رسید و مرید میان میر * قادری شد (کولابی ، گ 11 پ ). نوزده سال در خدمت او ماند (جهان آرا بَگم ، ج 16، ش 4، ص 82) و ریاضتهای سخت کشید تا سرانجام ، از مراد خود خلافت یافت و به دستور او در کشمیر اقامت گزید (کنبو، ج 3، ص 285؛ بختاورخان ، ج 2، ص 410).

شاه جهان (حک : 1037ـ 1068) و فرزندانش ، داراشکوه و جهان آرا بیگم ، از ارادتمندان بدخشی بودند و بدخشی با آنان مناسبات بسیار نزدیکی داشت و مکاتبه می کرد. دربارة بدخشی در سکینة الاولیاء داراشکوه بابی مستقل وجود دارد (ص 152ـ204). جهان آرا نیز کتاب صاحبیه را دربارة او نوشته است .او در 15 صفر 1072 در لاهور درگذشت و در کنار قبر مرشد خود مدفون شد.

بدخشی دارای افکاری متغیّر و گاهی متضاد بود که در آنها آزاد اندیشی غلبه داشت ؛ ازینرو با مخالفتِ شدید علمای دین روبرو شد. نویسندگان زندگینامه اش افکار او و واکنش روحانیون نسبت به آنها را بیان کرده اند. کیخسرو اسفندیار، نویسندة معاصر بدخشی ، به اندیشة او اشاره دارد (ج 1، ص 155، 359، 361) و محمد مراد تنگ کشمیری (گ 28 پ ) افکار او را نقد کرده است .

بدخشی در سخن سرایی از متقدّمان تقلید نکرده است . البته اشعارش از جهت وزن و قافیه و تعقیدات لفظی خالی از ضعف نیست (ظهورالدین احمد، ج 2، ص 139).

مهمترین آثار او به فارسی کلیّات بدخشی است درسه جلد: جلد اول ، تفسیر شاهی ، در تفسیر سوره های فاتحه ، بقره ، آل عمران و یوسف ، که در 1057 به روش عرفانی نگاشته شده است ؛ جلد دوم ، رسالة بسم اللّه ، رسالة حمد ونعت و منقبت ، یوسف و زلیخا، رسالة دیوانه ، رسالة مرشد، رسالة ولوله ، رسالة هوش ، رسالة تعریفات خانه ها و باغات و منازل کشمیر، رسالة نسبت ؛ جلد سوم ، رسالة شاهیه ، دیوان اول ، دیوان دوم ، شرح رباعیات ، رقعات ، قصاید عربی (ظهورالدین احمد، ج 2، ص 136؛ نسخة خطی کلیات او در کتابخانة خدابخش پتنه موجود است ).

---

منابع :
(1) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب ، ج 2، لاهور 1974؛
(2) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگ زیپ ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور 1979؛
(3) محمد مراد تنگ کشمیری ، تحفة الفقراء ، نسخة خطی ادارة تحقیقات جمون و کشمیر؛
جهان آرا بگم ، رسالة صاحبیه ، تحقیق و ترجمة محمد اسلم ، در

(4) Journal of the Research Society of Pakistan , xvi , 4(Oct.1979),77-110, xv â â ,1 (Jan. 1980), 69-107;


(5) داراشکوه بابری ، حسنات العارفین ، چاپ سید مخدوم رهین ، تهران 1352 ش ؛
(6) همو، سکینة الاولیاء ، چاپ تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1344 ش ) ؛
(7) محمد صالح کنبو، عمل صالح الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیة غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی ، لاهور 1967ـ1972، ج 2، ص 274، ج 3، ص 96، 284ـ286؛
(8) توکل بیگ کولابی ، نسخة احوال شاهی ، نسخة خطی موزة بریتانیا، Supp. Rieu ، ش 130؛
(9) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب ، چاپ رحیم رضازاده ملک ، تهران 1362 ش .

/ محمد اقبال مجدّدی /