خزرجى، عبداللّه بن محمدبن عثمان انصارى ، خزرجى، عبداللّه بن محمدبن عثمان انصارى، ملقب به ضياءالدين، كنيهاش ابومحمد، اديب اندلسى و آگاه به علم عروض. در بعضى منابع، از وى با عنوان «ابوالجيش مغربى» ياد شده (رجوع کنید به وان دايك، ص260؛ بغدادى، ج 1، ستون 460؛ سركيس، ج 1، ستون 821)، كه احتمالا شهرت ابومحمد عبداللّه بن محمد معروف به ابوالجيش انصارى (متوفى 549) است (رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 2، ستون 1135؛ قس زركلى، ج 6، ص 230 كه نام وى را ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه آورده است). بروكلمان (ج 1، ص 380، >ذيل<، ج 1، ص 545) نام وى را به اشتباه ابومحمد على بن عثمان و اسمور (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه) ابومحمد عبداللّهبن عثمان آوردهاند (نيز رجوع کنید به بروكلمان، ترجمه عربى، ج 5، ص 361 كه نام وى را ابومحمد عبداللّه بن عثمان آورده است)و باسه در شرح حالى كه براى خزرجى، ضياءالدين ابوالحسن على بن محمد نوشته وى را با ضياءالدين ابومحمد عبداللّه بن محمد خزرجى اشتباه كرده و شرح حال اين دو را در هم آميخته است (رجوع کنید به د.اسلام، چاپ اول، ذيل «خزرجى، ضياءالدين ابوالحسن»).
از زندگى خزرجى اطلاع چندانى در دست نيست، جز آنكه شهرتش مالكى و اندلسى آمده است (رجوع کنید به حاجىخليفه، همانجا). ظاهرآ وى مالكى مذهب و متولد اندلس يا مقيم آنجا بوده، اما بغدادى (همانجا) او را ساكن اسكندريه خوانده است. وى در 626 يا 627 وفات يافت يا كشته شد (حاجى خليفه، ج 1، ستون830؛ بغدادى؛ واندايك، همانجاها).
خزرجى با قصيدهاش به نام اَلرّامِزَةُ الشّافِية فِى عِلْمِ (عِلْمَى) الْعَرُوضِ وَ الْقافِية معروف به عَروُضُ الْخَزرَجيّة يا القَصِيدةُ الْخَزْرَجِيَّة يا اَلْخَزْرَجِيّة شناخته شده است (آلوارت، ج 6، ص 325؛ سركيس، همانجا؛ زركلى، ج 4، ص 124). خزرجى اين قصيده تعليمى را در 96 بيت در بحر طويل، در علم عروض و قافيه، سروده است. وى با توجه به نظريات علمى خليلبن احمد*، به مباحثى چون تعريف عروض و اوزان اصلى آن، تقطيع عروضى و توضيح شانزده بحر عروضى و دايره ابداعى خليل بن احمد، هجاهاى ساده و پيچيده (زحاف)، تغييرات ممكن در اوزان اصلى و قوانين آن و همچنين به تعريف قافيه و بيان نارساييهاى موجود در آن پرداخته است (د. اسلام، چاپ دوم، همانجا؛ نيز رجوع کنید به ابن دمامينى، 1412؛ براى آگاهى از نسخ خطى اين قصيده رجوع کنید به بروكلمان، همانجاها).
اصطلاحات فراوان و غامض اين منظومه، توجه علما را به آن معطوف كرده، چنان كه شروح بسيارى بر آن نوشتهاند و اين امر باعث شهرت خزرجى شده است. بروكلمان (ج 1، ص380، >ذيل<، ج 1، ص 545ـ546) 27 شرح از اين منظومه را نام برده كه شرح شريف اندلسى از قديمترين آنهاست (نيز رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون 830 ، ج 2، ستون 1135ـ1136؛ آلوارت، ج 6، ص 326ـ331). اين قصيده و شروح آن بارها چاپ شده است. باسه نيز آن را در 1902 در الجزاير به فرانسه ترجمه كرده و با عنوان >خزرجيه< به چاپ رسانده است (رجوع کنید به وان دايك؛ سركيس؛ بروكلمان، همانجاها).
بروكلمان (ج 1، ص380) مُخْتَصَر فى عِلَلِ العَروض و ضُرُوب خاصَّة را نيز از تأليفات خزرجى دانسته و زركلى (همانجا) به اشتباه عللالاعاريض را به وى نسبت داده است (قس حاجىخليفه، ج 1، ستون 1135 كه نام كتاب را عروضاندلسى با موضوع علل الاعاريض آورده است).
منابع : (1)ابندمامينى، العيون الفاخرة على خبايا الرامزة،]قاهره [1412/ 1992؛ (2) كارل بروكلمان، تاريخالادب العربى، ج 5، نقله الىالعربية رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ (3) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 1، در حاجىخليفه، ج 5؛ (4) حاجىخليفه؛ (5) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1986؛ (6) يوسف اليان سركيس، معجمالمطبوعاتالعربيةوالمعربة، قاهره 1346/ 1928، چاپ افست قم 1410؛ (7) ادوارد واندايك، كتاب اكتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلى ببلاوى، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛ (8) W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-1899. (9) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949,Supplementband, 1937-1942. (10) EI1, s.v.i, "Al- Khazradji.Diya'al-din Abu'l Hasan" (by Rene Basset), EI2, s.v. "Al-Khazradji, D.iya'al-din Abu Muhammad" (by P. Smoor).
/ زهرا نهاوندى /