خزانه (2) در عثمانى ، خزانه (2) در عثمانى. واژه خزانه به صورت خزينه وارد زبان تركى شد و از قرن هفتم، به صورت خَزْنه (رجوع کنید به سامى، ذيل مادّه) نيز به كار رفت (د. ا. د. ترك، ذيل «خزينه»؛ نيز رجوع کنید به سامى، ذيل «خزينه»). عثمانيان در ساختار اقتصادى، به‌ويژه ميراث‌دار سلجوقيان و ايلخانان بودند (تاباق اوغلو، ص 129؛ د. ا. د. ترك، همانجا). همانند ديگر دول اسلامى، در حكومت سلجوقيان روم نيز واژه خزينه/ خزانه براى محل نگهدارى پول، خلعت، اسناد، ادوات گران‌قيمت سواركارى و جواهرات به كار مى‌رفت (اوزون چارشيلى، 1988ب، ص 124؛ تاباق اوغلو، ص 92). ابن بى‌بى (ص 4ـ5) از خزانه لباس و خلعت آنان با عنوان «خزانه‌خانه سلطنت» ياد كرده است. از گزارش وى (ص 54ـ58) برمى‌آيد كه سلجوقيان آناطولى خزانه‌اى براى نگهدارى اسناد مهم و معاهده‌نامه‌ها داشته‌اند (نيز رجوع کنید به اوزون چارشيلى، 1988ب، ص 124 و پانويس 3). همچنين، از اين گزارش (ص 200) معلوم مى‌شود كه خزانه دولتى سلجوقيان روم خزانه عامره نام داشت كه مالياتها و غنايم جنگى و دفاتر ثبتشان را در آنجا نگهدارى مى‌كردند و باز به گفته همو (ص 219)، پادشاه سلجوقى «خزانه خاص» نيز داشت (نيز رجوع کنید به تاباق‌اوغلو، ص 93؛ اوزون چارشيلى، 1988ب، ص 124).

در ابتداى تشكيل دولت عثمانى (اوايل قرن هشتم)، خزانه ايشان را غنايم جنگى تشكيل مى‌داد كه بيت‌المال خوانده مى‌شد (پاكالين، ذيل «بيت‌المال»؛ بلگه، ص 235). در دوره فتوحات ايشان در نواحى غربى آناطولى و سپس در روم ايلى در قرون هشتم و نهم، متناسب با افزايش غنايم و ذخيره مالياتها، به جاى بيت‌المال، تعبير خزانه دولت به كار رفت (پاكالين، همانجا). در رأس تشكيلات ماليه عثمانى، دفتردار به عنوان مسئول ارشد خزانه قرار داشت كه مسئول مستقيم وى صدراعظم بود (كوتوك اوغلو، ص 513).

پربودن خزانه و تعبير «تدبير خزينه» نزد عثمانيان اهميت بسيارى داشت (رجوع کنید به حسين هزارفن، ص 272). به‌ويژه پس از فتح استانبول و در دوره بايزيد دوم، سليم اول و سليمان قانونى (دوره‌هاى اوج شكوه عثمانيان)، خزانه عثمانى بسيار غنى بود (رجوع کنید به يورگا، ج 2، ص 258ـ259). وضع آرمانى اقتصادى اين بود كه طلا و نقره بيشترى در خزانه جمع شود، اما براى جلوگيرى از بحران ناشى از كم‌شدن سكه‌هاى طلا و نقره در مملكت تلاش مى‌كردند با ايجاد خزانه‌هاى محلى و دوباره به جريان انداختن پولهاى جمع‌شده، نقدينگى در جامعه و بازار از حدى پايين‌تر نيايد (بلگه، ص 327).

متناسب با گسترش قلمرو عثمانى و پيچيده‌ترشدن امور مالى، در درون خزانه عثمانى (خزانه دولت) خزانه ديگرى به صورت يدك و براى احتياط به وجود آمد و خزانه دولت را خزانه اميريه، خزانه ديوان همايون، خزانه عامره، خزانه بيرون و در سده‌هاى بعدى، خزانه ماليه ناميدند و خزانه جديد را خزانه اندرون و گاه، به‌ويژه در سده‌هاى بعدى، خزانه خاصه خواندند (همان، ص 327ـ328؛ تاباق اوغلو، ص 177؛ براى وصف مفصّل خزانه اندرون رجوع کنید به حسين هزارفن، ص 61ـ63؛ اوزون چارشيلى، 1988الف، ص 315ـ322). نيز باگذشت زمان، عثمانيان كلمه خزينه را در تركيبات متعدد به كار بردند، از قبيل: خزينه عامره، خزينه پادشاهى، خزينه ملت (رجوع کنید به بلگه، ص 235)، خزينه اسلحه، خزينه اوقاف، خزينه رخت (رجوع کنید به پاكالين، ج 2، ص 786ـ790)، خزينه جليله يا خزينه جليله حضرت نبوى (محل نگهدارى اشياى متبرك، بيشتر متعلق به پيامبر اكرم؛ رجوع کنید به آق‌ييلديز، ص 137)، خزينه مصريه (ارساليه ساليانه ايالت مصر به مركز رجوع کنید به ادامه مقاله) و خزينه عثمانى (رجوع کنید به نورى‌پاشا، ج 1، ص 110، 160ـ161). به مسئولان عالى‌رتبه خزانه‌ها نيز عناوين متعددى داده مى‌شد، از قبيل خزينه‌باش يازيجيسى (سردفتردار خزانه)، خزينه‌دار، خزينه‌دارباشى (سرخزانه‌دار)، خزينه خاصه ناظرى (ناظر خزانه خاصه)، خزينه كتخداسى، خزينه صرّافلرى (صرّافان خزانه) و خزينه‌دار اوستا (كنيزى كه به امور شخصى و لباس پادشاه مى‌پرداخت؛ رجوع کنید به پاكالين، ج 2، ص 785ـ793).

به طور كلى، خزانه‌دارى در عثمانى به سه دوره تقسيم شده است: 1) دوره اول تك‌خزانه‌اى، 2) دوره چندخزانه‌اى، 3) دوره دوم تك‌خزانه‌اى (تاباق‌اوغلو، ص 179) :

1) دوره اول تك‌خزانه‌اى. تا ربع آخر قرن دوازدهم، عثمانيان دو خزانه داشتند: خزانه عامره؛ و خزانه اندرون يا خزانه خاصه كه شامل چند خزانه، از قبيل خزينه رخت و خزينه جيب همايون/ حرم همايون (بخش عمده خزانه خاصه) مى‌شد (رجوع کنید به جيب همايون*). چون خزانه عامره حكم خزانه اصلى حكومت و دولت را داشت و خزانه اندرون خزانه يدكى بود، اين دوره را تك‌خزانه‌اى گفته‌اند (رجوع کنید به كوتوك اوغلو، ص 523ـ524). هر سال مازاد عايدات دولت به خزانه اندرون منتقل مى‌شد و از اين محل، در زمانهاى لشكركشى يا موارد فوق‌العاده استفاده مى‌گرديد. اگر در اوضاع عادى، استفاده از خزانه اندرون ضرورت مى‌يافت، صدراعظم و دفتردار (كه وزير ماليه محسوب مى‌شد)، با گذاشتن سند و قبض رسيد، از خزانه اندرون مبلغى قرض مى‌كردند و بعدآ پس مى‌دادند (پاكالين، ذيل «خزينه»؛ اوزون چارشيلى، 1988ج، ص 362ـ363).

در قرن نهم و دهم، مأموران خزانه عامره را «جماعت خدمه خزينه بيرون» يا «جماعت كاتبان خزينه عامره»مى‌ناميدند ومنشيان خزانه، سمتهاى متعددىچون مقاطعه‌جى، محاسبه‌جى، مقابله‌جى، روزنامچه‌جى، تذكره‌جى، موجوداتى، وارداتى و تسليماتى داشتند (د. ا. د. ترك، همانجا). در اواسط قرن دهم، به سبب فزونى غنايم جنگى و حتى پر شدن خزانه اندرون، شعبه‌اى براى آن در محل يدى‌قوله در استانبول به نام خزينه يدى‌قوله احداث گرديد (كوتوك اوغلو، ص 525). تأسيس اين خزانه در زمان سليمان قانونى (حك : 926ـ974) دانسته شده است (رجوع کنید بهاوزون چارشيلى، 1988ج، همانجا) اما طبق روايتى ديگر، اين خزانه حتى در زمان محمد فاتح (حك : 855ـ886) هم موجود بوده است (كوتوك‌اوغلو، ص 525 و پانويس 7).

از اواخر قرن دهم، خزانه معناى وسيع‌ترى يافت و به هرگونه مخارج كلان نيز اطلاق مى‌شد، مانند خزانه قلعه‌بانان و خزانه لشكركشى (اردو خزينه‌سى). خزانه لشكركشى به صورت كيسه‌هاى پول همراه لشكر حمل مى‌شد (د. اسلام، چاپ دوم، ذيل «خزينه»). در زمان جنگ، اگر موجودى نقدى خزانه اندرون كافى نبود، براى ضرب سكه، اشياى طلا و نقره موجود در خزانه اندرون را به ضرابخانه مى‌فرستادند (كوتوك‌اوغلو، ص 524ـ525).

از قرن يازدهم، خزانه عامره و به تبع آن، خزانه اندرون با بحران مواجه شدند و در نيمه دوم قرن دوازدهم، به‌ويژه به سبب هزينه‌هاى هنگفت جنگهايى كه به شكست مى‌انجاميد (رجوع کنید به تاباق‌اوغلو، ص 184)، خزانه‌ها خالى شدند و در نتيجه، خزانه‌دارى عثمانى وارد دوره چندخزانه‌اى گرديد (كوتوك‌اوغلو، ص 526).

2) دوره چندخزانه‌اى. در نيمه دوم قرن دوازدهم، ضرابخانه خزانه يدكى براى خزانه عامره شد، تا اينكه در دوره سليم سوم (حك : 1203ـ1222)، با آغاز دوره اصلاحات «نظام جديد» (رجوع کنید به تاباق اوغلو، ص 179)، تغييراتى در سياست مالى ايجاد شد و براى هزينه‌هاى مربوط به ارتش نظام جديد و هزينه‌هاى جنگ خزانه ويژه‌اى تأسيس گرديد. گرچه در ابتدا قرار بود اين وظيفه را مثل سابق ضرابخانه به عهده بگيرد، در 1207، خزانه جديدى با نام خزانه ايراد جديد تأسيس شد و خزانه‌دارى عثمانى وارد دوره چندخزانه‌اى گرديد (همانجا). ليكن اين خزانه با كشته‌شدن سليم سوم در 1222 از بين رفت (رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج 6، ص 70ـ73، 272ـ273؛ تاباق‌اوغلو، همانجا؛ كوتوك‌اوغلو، ص 526ـ527).

در 1207، براى تنظيم بازار غله استانبول، نظارت ذخيره (وزارت غله) ايجاد شد و سرمايه ذخيره با مسئوليت خزانه عامره از محل ضرابخانه تأمين مى‌شد، اما در 5 ربيع‌الاول 1210، مقرر گرديد سرمايه متعلق به غلات به صورت خزانه درآيد و خزانه ذخيره ايجاد شد. گرچه پيش از قتل سليم سوم، همراه با برچيده شدن نظام جديد، انحلال اين خزانه نيز در نظر گرفته شده بود، برچيده‌شدن آن عملا در دوره تنظيمات و در پى ايجاد خزانه ماليه (رجوع کنید به ادامه مقاله) صورت گرفت (كوتوك‌اوغلو، ص 527ـ528).

تا 1207، هزينه‌هاى كشتى‌سازى از محل خزانه عامره تأمين مى‌شد. پس از تأسيس خزانه ايراد جديد، وظيفه تأمين بودجه اين صنعت به خزانه مذكور محول گرديد. به مرور، به دليل افزايش هزينه‌هاى صنعت كشتى‌سازى، دولت براى رسيدگى به حسابهاى مربوط به آن، در 1220 خزانه ترسانه (خزانه كشتى‌سازى) را تأسيس كرد. اين خزانه تا 1237 وضع مطلوبى داشت و حتى به خزانه عامره كمك مى‌كرد اما پس از آن، خود مجبور به دريافت كمك از ضرابخانه گرديد (همان، ص 528ـ529).

پس از برچيده‌شدن كانون ينى‌چريان در زمان محمود دوم (حك : 1223ـ1255) و ايجاد ارتش جديد (عساكر منصوره محمديه) و افزايش چندبرابرى هزينه‌هاى آن، دولت با جستجوى منابع جديد براى تأمين بودجه ويژه عساكر منصوره، خزانه مقاطعات را در درون خزانه عامره ايجاد كرد كه در رجب 1242 از خزانه عامره مستقل گرديد. در 1250 نيز نام آن به خزانه منصوره تغيير كرد. هم‌زمان، سپاه ديگرى به نام سربازان رديف، به عنوان نيروى يدكى عساكر منصوره ايجاد و براى تأمين هزينه‌هاى آنها، خزانه رديف تأسيس شد (همان، ص 529ـ 530). با تأسيس خزانه منصوره و انتقال بخش عمده درآمد دولت به آنجا، به مرور، خزانه عامره و ضرابخانه اهميت خود را از دست دادند و در نتيجه، در جمادى‌الآخره 1251 در يكديگر ادغام شدند، اما دوباره در 1254 از هم جدا شدند و اين‌بار، خزانه عامره با خزانه منصوره ادغام گرديد (همان، ص 530).

3) دوره دوم تك‌خزانه‌اى. در دوره تنظيمات كه با جلوس عبدالمجيد اول (حك 1255:ـ1278) آغاز شد، چون اصول جديد تنظيمات در همه مراكز دولتى به يكباره اجرا نگرديد، هزينه‌هاى مراكزى كه به شيوه قديم اداره مى‌شدند، از محل خزانه عامره و هزينه‌هاى مراكزى كه با اصول جديد اداره مى‌شدند، از خزانه جديد (خزانه ماليه) وابسته به وزارتِ تازه‌تأسيس «نظارت ماليه» تأمين مى‌گرديد. در 1257، خزانه عامره در خزانه ماليه ادغام گرديد (همان، ص 530ـ531). در اين دوره، مهم‌ترين عامل تهى‌شدن خزانه خاصه و كسر آمدن 5ر1 ميليون كيسه سكه در 1274، اسرافكارى تجددطلبانه زنان و دختران حرم‌سرا بود. رفع اين مشكل بزرگ برعهده خزانه ماليه قرار گرفت و حتى اصناف بستانكار براى وصول مطالبات خود به باب عالى و شخص صدراعظم فشار مى‌آوردند (رجوع کنید به آق‌ييلديز، ص 1ـ5، 75). در اين دوره، همچنين تمامى املاك سلطنتى در اختيار خزانه ماليه قرار گرفت و خزانه جيب همايون به «اداره خزانه خاصه» تبديل شد كه تا تأسيس بانك مركزى جمهورى تركيه در 1309ش/1930 برقرار بود (د. ا. د. ترك، ذيل «خزينه» و «خزينه خاصه»).

كلمه خزانه امروزه نيز تقريبآ با همان معناى سابق به كار مى‌رود و با تأسيس بانك مركزى جمهورى تركيه، وظيفه خزانه‌دارى دولت نيز به آنجا محول گرديد. در 1362ش/1983، وظيفه خزانه‌دارى به اداره مستشارى خزانه و تجارت خارجى به نخست‌وزيرى و بعدآ نيز به اداره مستشارى خزانه محول شد (همان، ذيل «خزينه»).