خَزّاز، على‌بن محمدبن على ، خَزّاز، على‌بن محمدبن على رازى، كنيه‌اش ابوالقاسم، متكلم و محدّث و فقيه شيعى قرن چهارم. خاندان وى در اصل اهل قم بودند و سپس به رى كه در آن روزگار مركزيت علمى بيشترى نسبت به قم يافته بود و ابن‌بابويه مشهور به شيخ‌صدوق (متوفى 381) در آنجا سكنا داشت، مهاجرت كردند (رجوع کنید بهطوسى، 1415، ص430). بر همين اساس، ابن‌شهرآشوب (1353، ص 63؛ همو، 1385ش، ج 2، ص 122) از خزّاز به قمى ياد كرده است (رجوع کنید به امين، ج 2، ص 208).

از تاريخ ولادت و وفات و همچنين زندگانى او اطلاعاتى در دست نيست. نجاشى (ص 268) در عبارتى كوتاه در اشاره به مقام و جايگاه او، ضمن ثقه دانستن وى، او را فقيه و عالم برجسته (كان... وَجْهآ) معرفى كرده است. شيخ‌طوسى (1420، ص290) وى را متكلمى آشنا به فقه دانسته و گفته كه وى ساكن رى بوده و همانجا نيز درگذشته است (نيز رجوع کنید به علامه حلّى، ص180). نام پدر خزّاز در اكثر منابع، محمد ذكر شده (براى نمونه رجوع کنید به نجاشى؛ ابن‌شهرآشوب، 1353، همانجاها) اما شيخ‌طوسى (1415، همانجا؛ نيز رجوع کنید به اردبيلى، ج 1، ص 554، 578) نام پدر او را احمد نوشته كه احتمالا تصحيف محمد است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 4، ص 228ـ229؛ شوشترى، ج 5، ص360، 569).

خزّاز از شاگردان شيخ‌صدوق* بوده و از وى با تعبير شيخنا ياد كرده است (خزّاز، ص 63). هرچند در شرح‌حال وى اشاره‌اى به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آنكه برخى از مشايخ روايى وى همچون ابوالمفضل محمدبن عبداللّه شيبانى* (همان، ص 65، 79)، احمدبن محمدبن عياش جوهرى (رجوع کنید به ابن‌عياش*، احمدبن محمد؛ همان، ص 99) و ابوالفرج معافى‌بن زكريا نهروانى (رجوع کنید به ابن‌طرارا*، معافى‌بن زكريا؛ همان، ص 75، 94) از عالمان ساكن در بغداد بوده‌اند، مى‌توان از سفر وى به آنجا سخن گفت. احتمالا خزّاز در هنگام سفر حج از بغداد ديدن كرده است (درباره اسامى ديگر مشايخ وى رجوع کنید به افندى‌اصفهانى، ج 4، ص 228؛ آقابزرگ طهرانى، ج 18، ص 87؛ خزّاز، مقدمه موسوى و ربيعى، ص10ـ12). از خزّاز، كسانى چون محمدبن ابى‌الحسن‌بن عبدالصمد تميمى خزاعى (رجوع کنید به سبزوارى*، على‌بن محمد) كه لقب تميمى وى به اشتباه در منابع به صورت قمى ذكر شده (رجوع کنید بهمجلسى، ج 104، ص 116، ج 107، ص 114؛ افندى اصفهانى، ج 4، ص 226) و ابوالبركات على‌بن حسين حسينى جورى/ خورى (؟) (مجلسى، ج 104، ص 165ـ166؛ امين، ج 2، ص 209) روايتِ حديث كرده‌اند.

در منابع، سه اثر را از تأليفات على خزّاز رازى دانسته‌اند. الايضاح در اصول دين و دانش كلام (رجوع کنید به نجاشى؛ ابن‌شهر آشوب، 1353، همانجاها) و كتاب الأحكام الشرعية در دانش فقه (ابن‌شهر آشوب، 1353؛ افندى‌اصفهانى، همانجاها)، كه موجود نيستند. از اثر اخير نسخه‌اى در اختيار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است (رجوع کنید به 1385ش، ج 2، ص 122، 416). تنها اثر موجود او كفاية‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است (رجوع کنید به ابن‌شهرآشوب، 1353، همانجا). براساس برخى مطالب اين كتاب، خزّاز آن را پس از 381 نگاشته است (رجوع کنید به خزّاز، ص 417، 424). به‌رغم آنكه خزّاز (ص 61ـ62) در سبب نگارش كتاب خود، شبهات معتزله نسبت به اماميه در مسئله امامت را ذكر كرده، اما براساس آنچه در جايى ديگر از كتاب خود آورده (رجوع کنید به ص 305ـ315، 423ـ424، 429ـ430) مى‌توان دريافت كه هدف اصلى وى پاسخ دادن به ايرادهاى زيديه بوده كه در روزگار خزّاز، متكلمان و عالمان برجسته‌اى از آنها، همچون ابوطالب هارونى* (متوفى 424)، در رى ساكن بوده‌اند و اين ايرادها در سنّت زيديه بارها در خرده‌گيرى بر اماميه تكرار شده است (رجوع کنید به ابن‌بابويه، ج 1، ص 69، 74، 77ـ79، 126؛ ناطق‌بالحق، ص 165ـ171). در مواردى، ظاهرآ براساس نسخه‌اى از كتاب خزّاز، به اشتباه (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 4، ص 227؛ كلباسى، ج 3، ص 187ـ188) كفاية‌الاثر به شيخ‌صدوق و شيخ‌مفيد نسبت داده شده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا؛ امين، ج 2، ص 208؛ خزّاز، همان مقدمه، ص 14ـ21). كفاية‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان (براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ص90؛ ابن‌طاووس، ص 157؛ امين، ج 2، ص 208ـ210) و از منابع مجلسى (ج 1، ص10) در تأليف بحارالانوار* بوده است. علامه حلّى در اجازه‌نامه خود به بنى‌زهره از اين اثر ياد كرده است (رجوع کنید به مجلسى، ج 104، ص 115ـ116). محسن امين (ج 2، ص 207) از نسخه‌اى نفيس و قديمى از اين كتاب كه در 584 كتابت شده و اجازه برخى از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف كرده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 209ـ210؛ نيز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا).

خزّاز در اين كتاب (ص 61ـ62) در مقام گردآورى روايات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه عليهم‌السلام است. او روايات را در دو بخش و 39 باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصريحاتى است كه 27 تن از صحابيان پيامبر صلى‌اللّه عليه‌وآله‌وسلم بر امامت على عليه‌السلام و فرزندانش نقل كرده‌اند. او روايات هر صحابى را در بابى خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه عليهم‌السلام در امامت امامان دوازده‌گانه يا معرفى امام بعدى، هريك در بابى خاص گرد آمده است. در پايان اين بخش، رواياتى از زيدبن على‌بن حسين دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه آمده است (رجوع کنید به ص 416ـ430). مؤلف (ص 423ـ424) به هنگام نقل روايات زيد از مقام او دفاع كرده و نوشته است كه او هرگز مدعى امامت نبوده بلكه به امامت امام صادق عليه‌السلام اعتراف داشته است.

نسخه‌هاى خطى متعددى از كفاية‌الاثر باقى مانده (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج 18، ص 87ـ88؛ صدرايى خويى، ج 5، ص 341ـ343) و چاپ انتقادى آن را محمدكاظم موسوى و عقيل ربيعى (قم 1430) منتشر كرده‌اند. عبداللّه افندى اصفهانى (همانجا) تصريح كرده كه آثار ديگرى چون الباب المفتوح الى ما قيل فى النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البيان، و رساله‌اى در منطق، تأليفات زين‌الدين بياضى بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.