خَرج ، خَرج، شهرستان (محافظه) و شهرى در استان (منطقه) رياض در عربستان سعودى.
1) شهرستان خرج. در جنوبشرقى استان رياض قرار دارد و از شمال به شهرستانهاى رياض و حائر، از مغرب به مزاحمية و حَريق، از جنوبغربى به حوطه بنىتَميم، از جنوب به اَفلاج و از غرب به استان شرقيه محدود مىشود و مشتمل بر شهرهاى يَمامه، سِلميه، دُلَمْ و سَيح يا خرج (رجوع کنید به ادامه مقاله) است (اطلس المملكة العربية السعودية، ص 14؛ دريهم، ص 13ـ15، 55ـ66).
مساحت شهرستان خرج حدود بيست هزار كيلومترمربعو جمعيت آن در 1389ش/2010 بالغ بر ششصد هزارتن بوده است (محافظةالخرج، 2010). اين شهرستان دربيابانهاى جنوبشرقى رياض قرار دارد. ناهمواريها غالباً در مغرب و جنوبغربى خرج امتداد دارند و كوههاى طُوَيق* مهمترين آنهاست. در مشرق خرج نيز بيابان دَهْنا واقع است(اطلس المملكة العربية السعودية، ص 37ـ40، 187، نقشه 7، ص 195، نقشه 15).
درههاى بسيارىدر كوههاى اطراف خرج وجود دارد، از جمله وادى سَهْباء در مشرق و حَنيفه در شمالغربى كه نام آنها از قديم در منابع آمده است و در حيات آباديهاى منطقه مؤثر بودهاند (ابنحائك، ص252ـ253؛ دريهم، ص 39ـ51). باتوجه به آبهاى سطحى اين درهها، سدهايى نيز در برخى از اين درهها احداث كردهاند كه مهمترين آنها دِرعيّه، باطن و حائر در وادى حنيفه است (دريهم، ص40).
منابع آبى خرج از سيلابها و چشمههايى از قبيل ضلع، فَرزان، سَمْحَه، اُمّ خيسَة و خَفْس دِغْرَه تأمين مىشود (دريهم، ص 34ـ38؛ الموسوعةالعربيّة الميسّرة، ذيل مادّه).
هواى خرج به علت موقعيت خاص جغرافيايى، در اغلب روزهاى سال خشك و تابستانها بسيار گرم است. اختلاف دما در شبانهروز بسيار بالاست. دماى هوا در تابستان ْ47 و در زمستان به صفر درجه مىرسد. ميزان رطوبت نسبى آن بين 12% تا 76% متغير است. ميزان باران ساليانه خرج بين 25 تا 50 ميليمتر بوده ولى در برخى سالها به 500 ميليمتر نيز رسيده است (دريهم، ص 26ـ27).
خرج نسبتبه ساير مناطق جنوب سرزمين نجد حاصلخيزتر (بهويژه در واديها) و داراى تنوع گياهى فراوانى است (لاريمر، ج 8، ص 1026؛ دريهم، ص 51ـ53).
مهمترين محصولات كشاورزى خرج، خرما، حبوبات، انگور، ليمو، انار و انجير و دامهاى بومى آنجا شتر و گوسفند است (لاريمر، همانجا).
مهمترين جاده ارتباطى خرج، آزادراه رياض ـ خرج به طول 85 كيلومتر است (كليب، ص16). راه خرج به مكه و مدينه نيز از طريق رياض برقرار است (اطلسالمملكةالعربيةالسعودية، ص187، نقشه7؛ دريهم، ص4). راهآهن رياض ـ دَمّام نيز از خرج عبور مىكند(كليب،ص108؛ الموسوعةالعربيّةالميسّرة، همانجا).
براساس گزارشها، خرج با مشكلات محيطى متعددى روبهرو بوده است. از جمله قحطى و گرسنگى در 1197، شيوع وبا بين شترها در 1199 (رجوع کنید به عثمانبن عبداللّه، ج 1، ص 78ـ79)، بارانهاى سيلآسا و ويرانى شهر دلم براثر سيل در 1211 (همان، ج 1، ص 109) و قحطى در 1288ـ1289، 1327 و 1337 كه جان بسيارى را گرفت (دريهم، ص 201).
شهرستان خرج سكونتگاههاى قديمى متعددى دارد :
شهر تاريخى سلميه، در ده كيلومترى شهر سيح و شمالغرب شهر يمامه. سلميه در 1311ش براثر سيل آسيب جدّى ديد و شهر جديد آن مجددآ بنا شد (دريهم، ص 218ـ221؛ نيز رجوع کنید به كحاله، ص 106). شهر دلم، در مغرب كوههاى طويق و در جنوبغربى شهرستان خرج (دريهم، ص 225) كه ريحانى (ص 24) آن را مركز شهرستان خرج (از نواحى نجد) ذكر كرده كه نشاندهنده اعتبار بيشتر اين شهر در دهههاى پيشين است. در 1200ـ1201 آبادى دلم با خشكى و قحطى روبهرو شد اما دوباره رونق يافت (فيلبى، ص 113). در زمان لاريمر (متوفى 1332/ 1914) دلم 100 خانه، 1500 تن جمعيت و 600 شتر داشت و مركز خرج بود (رجوع کنید به ج 7، ص460). دلم امروزه از شهرهاى بزرگ شهرستان خرج از حيث مساحت، جمعيت و مزارع است (كحاله، همانجا؛ دريهم، ص 230). شهر يمامه* نيز از شهرهاى قديمى شهرستان خرج است كه در حدود پنج كيلومترى شمال شهر خرج قرار دارد (دريهم، ص 216).
به نظر دريهم (ص 18ـ19)، با شواهدى كه ابنحائك (ص 252ـ253) در وصف آباديهاى وادى سهباء آورده است، منطقه خرج همان منطقه سيح است.
2) شهر خرج. مركز شهرستان خرج (دريهم، ص 205). اين شهر در 85 كيلومترى جنوبشرقى رياض در ارتفاع حدود چهارده مترى از سطح دريا واقع (اطلسالمملكة العربية السعودية، ص 14؛ كليب، ص 16؛ نيز رجوع کنید به دريهم، ص 13) و طبق سرشمارى 1383ش/ 2004، حدود 000 ،201 تن جمعيت داشته است (>سالنامه جمعيتى 2006<، ص 299).
هرچند در منابع كهن جغرافيايى از قريه خرج سخن به ميان آمده (رجوع کنید به ادامه مقاله)، شهر فعلى را در 1354/ 1314ش ملك عبدالعزيزبن عبدالرحمان آلسعود بنا نمود و آن را سيح ناميد. نامگذارى اين شهر سابقه تاريخى و وجه لغوى دارد و سبب آن وجود چشمههايى در اين شهر است. چون سيح مركز و مهمترين شهر شهرستان خرج است، نام شهرستان به مركز آن نيز اطلاق مىشود. امروزه نام رسمى شهر به خرج تغيير يافته است هرچند سيح نيز كمابيش كاربرد دارد (دريهم، ص 205ـ214؛ >سالنامه جمعيتى 2006<، همانجا).
پيشينه. خرج در بيشتر منابع قديم جغرافيايى به عنوان وادى و قريه آمده است (براى نمونه رجوع کنید به ابنحائك، ص 253؛ بكرى، ج2، ص491؛ نيز رجوع کنید به ياقوتحموى، ذيلمادّه؛ حِمْيَرى، ص620). به گفته مؤلفان جغرافيايى سده سوم و چهارم، خرج در مسير يمامه به يمن جزو نخستين منزلها (براى نمونه رجوع کنید به ابنخرداذبه، ص 152؛ قدامةبن جعفر، ص 193) و در تقسيمبندى سرزمينى ابنحوقل، جزو بحرين* محسوب مىشد (ص 25).
در 251 دولت محلى بنىاخيضر در منطقه خرج ظهور كردند (حاجىخليفه، ص67) كه از علويان آنجا بودند و تا 467 در خرج باقى ماندند (رجوع کنید به دريهم، ص 87ـ89؛ حمد جاسر، ص 35).
در سده چهارم، ابنحائك (ص 252، 276) از بازار خرج، معروف به بنىاخيضربن يوسف، و شهرت اين سرزمين به بلاد بنىعدىبن حنيفة، بنىعامربن حنيفة، عجلبن لجيم و هوذبن على سُحيمى (بازرگان منطقه) نوشته است. از زمان سقوط بنىاخيضر تا حكومت اول سعودى در سده دوازدهم اطلاع چندانى از تحولات خرج در دست نيست.
خرج قبل از حكومت اول سعودى (1157ـ1234) به دست قبايل عائذ آلعثمان افتاد و در دلم، آلزامل و در سلميه، آلعفيصان حكومت داشتند. در 1099 محمدبن عزيز آلحميد خالدى، حاكم اَحساء و قَطيف، با حمله به خرج به آلعثمان تاخت (عثمانبن عبداللّه، ج 1، ص 97).
پس از روى كار آمدن سعوديها، خرج بهسرعت به يكى از مراكز اصلى وهابيان تبديل شد. محمدبن سعود، نخستين حاكم آلسعود (متوفى 1179)، بلافاصله پس از تشكيل حكومت به خرج لشكر كشيد كه فاصله چندانى با درعيّه (مركز حكومت آلسعود) نداشت و بقيه نواحى جنوبى نجد را نيز تصرف كرد (الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، ص 48ـ51).
در 1189 عبدالعزيزبن محمد، دومين حاكم آلسعود (حك : 1179ـ1218)، به خرج حمله كرد. يك سال بعد، وى خرج را تحت حكومت خود درآورد و سليمان عفيصان را به حكومت آنجا گمارد (عثمانبن عبداللّه، ج 1، ص 63ـ66؛ الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، ص 54ـ59).
در 1199 سعودبنعبدالعزيز، كه بعدها سومين حاكم آلسعود شد (حك : 1218ـ1229)، به خرج حمله و در 1200 دلم را تسخير كرد (فيلبى، ص112ـ113). قبل از تشكيل حكومت دوم سعوديها (1240ـ1309) خرج به يكى از مراكز نظامى مشارىبن سعودبن عبدالعزيز تبديل شده بود كه در 1235 در پى تشكيل حكومت در وادى حنيفه بود (الاطلسالتاريخى للمملكة العربية السعودية، ص 112ـ113). در 1240 تركىبن عبداللّه، نخستين حاكم دولت دوم آلسعود (حك : 1240ـ1249)، با حمله به ناحيه خرج، شهرهاى دلم و سلميه را تصرف كرد (عثمانبن عبداللّه، ج 2، ص 17ـ18؛ دريهم، ص 93ـ94). وى عمربن محمدبن عفيصان را حاكم خرج و عبدالرحمان (از نوادگان محمدبن عبدالوهاب) را قاضى آنجا برگزيد (دريهم، ص 94). در 1253 فيصلبن تركىبن عبداللّه ناحيه خرج را مركز حكومتش تعيين كرد اما يك سال بعد خورشيدپاشا، فرزند محمدعلىپاشا، خرج را تصرف كرد ولى در 1259 فيصلبن تركى دوباره بر خرج مسلط شد (عثمانبن عبداللّه، ج 2، ص 72، 76ـ77، 79ـ81، 98ـ99؛ دريهم، ص 95؛ نيز رجوع کنید به الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، ص 116ـ126).
در 1309، سيطربن رشيد، خرج را تصرف و ده سال در آنجا حكومت كرد (دريهم، همانجا). در زمان لاريمر كه در اوايل شكلگيرى حكومت عربستان سعودى از آنجا ديدن كرد، خرج دستكم چهارده آبادى مهم داشت (رجوع کنید به ج 8، ص 1023ـ 1025). ملكعبدالعزيز در 1319ـ1320 رياض را فتح كرد و سپس از ساكنان خرج بيعت گرفت؛ در 1320 نيز در جنگ بين ملكعبدالعزيز و ابنرشيد، منطقه خرج تحت حاكميت عربستان سعودى قرار گرفت (دريهم، ص 96ـ99).
در شهر خرج آثارى قديمى باقىمانده است، از جمله مقابر قديمى، شامل حدود 500 مقبره سنگى به طول پنج كيلومترى كه بر بالاى تپههاى مجاور واقع است؛ سفالهايى نيز در جنوب آن يافتهاند كه قدمت آنها به 300 پيش از ميلاد تا 100 ميلادى مىرسد. قصر ملك عبدالعزيز (بنا شده در 1359) و قصر ابوجفان (ساخته 1366؛ همان، ص55ـ59) از بناهاى معروف شهر است.
منابع : (1) ابنحائك، صفةجزيرةالعرب، چاپ محمدبن على اكوع، صنعا 1403/1983؛ (2) ابنحوقل؛ (3) ابنخرداذبه؛ (4) الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، رياض: دارةالملك عبدالعزيز، 1421/ 2000؛ (5) اطلس المملكة العربية السعودية، رياض: وزارة التعليم العالى، 1420/ 2000؛ (6) عبداللّهبن عبدالعزيز بكرى، معجممااستعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفى سقّا، بيروت 1403/ 1983؛ (7) مصطفىبن عبداللّه حاجىخليفه، ترجمه تقويمالتواريخ : سالشمار وقايع مهم جهان از آغاز آفرينش تا سال 1085ه .ق، از مترجمى ناشناخته، چاپ ميرهاشم محدّث، تهران 1376ش؛ (8) حمد جاسر، مدينةالرياض عبر اطوار التاريخ، رياض 1422؛ (9) محمدبن عبدالمنعم حِمْيَرى، الروضالمعطار فى خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بيروت 1984؛ (10) سعد دريهم، الخرج، رياض 1413/ 1993؛ (11) امين ريحانى، تاريخ نجدالحديث، بيروت 1988؛ (12) عثمانبن عبداللّه، عنوان المجد فى تاريخالنجد، رياض: مكتبة الرياض الحديثة، [.بىتا]؛ (13) هرى سنتجان بريجر فيلبى، تاريخ نجد و دعوةالشيخ محمدبن عبدالوهاب (السلفية)، تعريب عمر دِيسراوى، قاهره 1418/ 1997؛ (14) قدامةبن جعفر، كتاب الخراج، چاپ دخويه، ليدن 1889، چاپ افست 1967؛ (15) عمررضا كحاله، جغرافية شبه جزيرةالعرب، چاپ احمدعلى، مكه 1384/ 1964؛ (16) فهد كليب، الرياض، رياض 1413/ 1993؛ (17) محافظة الخرج.
Retrieved Nov.29, 2010, from http://www.alkharj.gov.sa/ p1.asp?s=2;
الموسوعة العربيّة الميسّرة، باشراف محمد شفيق غربال، قاهره 1965ـ1987، چاپ افست بيروت [.بىتا]؛ (18) ياقوت حموى؛ (19) Demographic yearbook 2006, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2008. (20) John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire 1986.
/ بهزاد لاهوتى /