خِربَة‌ المَفْجَر ، خِربَة‌ المَفْجَر، ويرانه‌هاى قصرى اموى در غرب اردن. اين بنا به قصر ابن‌هشام نيز شهرت دارد و در وادى‌النُوَيْعِمِه، در دو كيلومترى شمال اريحا، در كنار رود اردن واقع است. تركيب خربة‌المفجر به‌معناى مكانى‌كه‌در آن آب از زمين مى‌جوشد، حاكى از وفور آب در اين ناحيه‌است (د.اسلام، چاپ دوم، ج 5، ص10).

براساس كتيبه يافت شده در بنا، اين قصر را هشام‌بن عبدالملك* (حك : 105ـ125) براى شكار و تفريح و سكونت در زمستان ساخته بود (دجانى، ص198؛ رفاعى، ص99) كه طبق پژوهشهاى انجام‌شده، در زمان خود وى تكميل نشده بوده و پس از زلزله 129 نيز ويران گرديده است. خربة‌المفجر در قرن ششم مدت كوتاهى مسكونى شد و بعضى اصلاحات در آن انجام گرديد و در قرن دهم، اهالى از مصالح آن براى ساخت خانه‌هاى خود استفاده كردند. تا زمان حفارى به اين مجموعه توجهى نشده بود (لنكستر هاردينگ، ص223؛ دجانى، همانجا).

محوطه خربة‌المفجر را وارن و كندر در 1290/1873 و سپس بليس و هانتر در 1312/ 1894 بررسى كردند و اهميت آن را در گزارشهاى خود گوشزد نمودند. آنها سه تپه خاكى در محوطه شناسايى كردند. پس از جنگ جهانى اول (1914ـ 1918)، هزاران قطعه آثار موجود در اين تپه‌ها از جمله ستون، سرستون و قالبهاى گچى را دزديدند. در نتيجه، دولت تحت قيموميت فلسطين در 1313 و 1314ش حفارى مستمرى را به‌سرپرستى هميلتون و برامكى انجام داد كه اين حفاريها در دوازده مرحله تا 1327ش ادامه يافت و بقاياى قصر و بناهاى ضميمه آن از زير خاك بيرون آورده‌شدند (كرسول، 1979، ج1،بخش2، ص545؛ هميلتون، ص301). مطالعات بعدى نشان داد براى ساخت قسمتهايى از بنا از مصالح كليسايى كه در آن نزديكى قرار داشته، استفاده‌شده‌است.در1336و1337ش، عونى‌الدجانى محوطه‌اى را در شمال قصر خربة‌المفجر كشف و مشخص كرد كه آن محوطه شامل بناهاى مسكونى و انبار موادغذايى سازندگان و غلامان قصر بوده است (رجوع کنید به لنكستر هاردينگ، ص 222؛ دجانى، ص 199). براساس كتيبه‌ها، كارگران بنا يونانى، عرب‌زبان، مسيحى و مسلمان بودند (هميلتون، ص343).

مصالح اين بنا سنگ تراش‌خورده، آجر و چوب بوده‌است و براى تاقها از آجر و سنگ گچ استفاده شده كه هر دو مادّه، خوب با ملاط مخلوط مى‌شدند و با آب و هواى منطقه سازگار بودند (همان، ص 41، 343). نظام پيچيده آبيارى آنجا در دوره حكومت روم شكل گرفته بود و آب مورد نياز ساختمانهاى مسكونى و نيز كشاورزى را از سه چشمه عين‌السلطان، عين النُوَيعمه و عين‌الدَيوك تأمين مى‌كرد (د. اسلام، همانجا).

مجموعه خربة‌المفجر شامل سه قسمت اصلىِ قصر، مسجد و حمام، در داخل حصارى در پشت يك حياط مستطيل‌شكل ساخته شده‌است (برامكى، ص 135). اين حياط از شمال به جنوب در حدود 135 متر طول و از مشرق به مغرب 54 متر عرض دارد. در جانب جنوبى حياط، ورودى و در مركز آن حوض مربع سنگى به ضلع شانزده متر قرار دارد. در وسط حوض، فواره چرخان سنگى تعبيه شده و در كف و سطوح داخلى ديوارهاى آن، لايه‌اى ضخيم از آهك و سفال خردشده به كار رفته و در قسمت فوقانى ديوارها، آجركارى شده‌است. اين نوع پوشش در سرداب و حوضهاى حمام نيز به كار رفته‌است. بر بالاى حوض، كلاه‌فرنگى هشت‌ضلعى روى هشت ستون قوس‌دار با گنبد قرار گرفته‌است. طراحى اين كلاه‌فرنگى بدونترديد برگرفته از قبة‌الصخره در قدس است (هميلتون، ص 110ـ 113؛ برامكى، ص 135ـ136).

اين قصر قلعه‌گونه در دو طبقه، به شكل چهارگوشى است كه ضلع شرقى آن 26ر61 متر، اضلاع جنوبى و غربى آن 68ر64 متر و ضلع شمالى آن 61ر64 متر است.درشمال قصر حياط‌ديگرى واقع شده و در چهار گوشه قصر برجى به شكل 4 1 دايره و در وسط ديوارهاى غربى و شمالى آن برجى نيم‌دايره تعبيه شده‌است (هميلتون، ص 39؛ كرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 553 وتصوير605). نماى قصر به شكل غيرمتقارن، شامل رواقى با پنج دهانه طاق‌دار در جانب چپ برج ورودى است و چهار دهانه در جانب راست برج دارد، ليكن رواق طبقه دوم در هر جانب شش دهانه دارد (كرسول، 1989، ص180ـ181). اتاقها پشت رواقها قرار دارند. ورودى اصلى قصر در ديوار شرقى و ميان دو برج تعبيه شده و ديوارهاى طرفين آن داراى نشيمنگاههاى سنگى و تاقچه‌هاى مزيّن است. بر بالاى ورودى طاق بزرگى قرار دارد كه مانند طاقهاى اندلسى، شامل تعدادى طاق كوچك‌تر است (برامكى، ص 136). ورودى كاخ به صحنى به اندازه 28 متر × 29 متر باز مى‌شود. ايوان طبقه بالا نرده‌گذارى شده است و ستونهاى آن مانند طبقه اول قاب‌بندى گچ‌برى دارند. در چهار گوشه بنا، پلكانى براى دسترسى به طبقه دوم تعبيه شده و در كنار پلكان غربى، سردابى براى گذران تابستان ساخته شده‌است (كرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 553ـ556).

در فاصله حدود هفت مترى شمال‌شرقى قصر، بقاياى مسجدى به‌ابعاد 1ر 17 متر×6ر23متر قرار دارد كه دسترسى به آن از طريق درى كه در جانب راست محراب است يا از طريق سه درى كه در جانب شمالى مسجد قرار داشته، امكان‌پذير بوده است. احتمالا درِ كنارِ محراب‌به مالكان قصر و ملازمان آنها اختصاص داشته است (كرسول، 1989، ص 184؛ د. اسلام، ج 5، ص12).

حمام با حدود چهل مترمربع وسعت در شمال قصر قرار دارد و بهتر از بقيه قسمتهاى آن باقى‌مانده است. اين بنا از بزرگ‌ترين و زيباترين حمامهايى است كه تاكنون شناسايى شده‌اند و شامل يك ورودى، تالار يا خنكخانه در مركز، گرمخانه، ديوان يا اتاق استراحت و حوض بوده كه از طريق دهليز طاق‌دارى به كاخ متصل مى‌شده‌است. ورودى اصلى حمام به شكل هشتى گنبددار، در وسط ضلع شرقى قرار دارد كه در ديوارهاى آن طاقچه‌هاى بسيارى براى قراردادن مجسمه تعبيه شده‌است. وروديهاى فرعى ديگرى در ساير قسمتهاى حمام وجود دارد (كرسول، 1989، ص 186؛ هميلتون، ص 45ـ48؛ برامكى، ص 137). تالار يا خنكخانه فضاى مربعى به ضلع سى متر است كه در هر ضلع آن به‌جز ضلع شرقى، سه محوطه بزرگ نيم‌ دايره ‌شكل به عنوان نشيمنگاه ساخته شده‌است. خنكخانه با شانزده ستون ساخته شده‌است. اجزاى ديگر حمام شامل گرمخانه، اتاق مشت‌ومال و اتاق انتظار در قسمت شمال خنكخانه قرار گرفته‌اند و از فضاى خنكخانه كوچك‌ترند و ارتباطى ميان آنها و حمام و سرويسهاى بهداشتى كه بى‌تناسب بزرگ بودند، نيست (هميلتون، ص 52؛ د. اسلام، ج 5، ص 13؛ برامكى، ص 136؛ بهنسى، ص 162). گرمخانه با حدود 6ر5 مترمربع مساحت، با مجراهاى زيرزمينى كه مستقيمآ به آتشدان متصل بودند، گرم مى‌شد. ديوان يا اتاق استراحت كه به استراحتِ خليفه پس از استحمام اختصاص داشته يا به عنوان اتاق پذيرايى خصوصى استفاده مى‌شده، در شمال تالار خنكخانه است. هر ضلع اين اتاق گنبددار مربع‌شكل 8ر4 متر است و يك محوطه نيم‌دايره‌شكل با سقف نيم‌گنبدى در آن قراردارد. در سه طرف ديوان، سكوهاى نشيمن به ارتفاع شصت سانتيمتر تعبيه شده كه هم‌سطح محوطه نيم‌دايره است (كرسول، 1989، ص 195ـ198؛ د. اسلام، ج 5، ص 13، 16).

ويژگى بارز مجموعه خربة‌المفجر تزيينات متنوع آن است. با اينكه آثار تزيينى در تمامى قسمتهاى مجموعه به دست آمده است، اما كاخ و حمام بيشترين طرحهاى تزيينى را دارند. در اين كاخ بيش از 250 نمونه آثار نقاشى ديوارى يافت شده‌است. علاوه بر آن، نمونه‌هاى گچ‌برى، موزاييك‌كارى، سنگهاى تراش‌خورده و حجارى شده از نقوش انسانى، گياهى، حيوانى و طرحهاى انتزاعى طى حفاريهاى اين مجموعه به دست آمده كه بيشتر آنها در موزه باستان‌شناسى فلسطين در بيت‌المقدس و برخى نيز در خربة‌المفجر نگهدارى مى‌شوند (رجوع کنید به گرابار، ص 294؛ نيز رجوع کنید به جونز، ص 158، 172). مهم‌ترين پيكره‌هاى اموى در خربة‌المفجر، به صورت تمام و نيم‌تنه با گچ قالبى و سنگ ساخته شده و روى طاقچه‌هاى درون ديوارها و لچكيهاى دور گنبد قرار داده شده بودند. پيكره‌هاى زنان و دختران جوان فربه و كوتاه قد، مردان و حيواناتى چون كبك، بز كوهى، اسب بالدار، ميمون و خرگوش به‌وفور بوده و ارزنده‌ترين آنها پيكره هشام‌بن عبدالملك است كه تقريبآ در اندازه واقعى، درون طاقچه‌اى در مدخل حمام، با شمشيرى كوچك بر حمايل و دو شير نشسته در دو طرفش قرار داشته است (رجوع کنید به كرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 561، تصوير 614؛ عكاشه، ص 11 و تصاوير2ـ4). در موزاييك‌كاريهاى خربة‌المفجر از سنگهايى با رنگ طبيعىِ قهوه‌اى، قرمز، زرد، خاكسترى مايل به آبى و شيرى استفاده شده‌است (هميلتون، ص 339). كف بيشتر قسمتهاى بنا با موزاييكهاى رنگى و سنگهاى مرمر پوشيده و در كف تالار حمام، 31 طرح متفاوت انتزاعى كار شده‌است. زيباترين موزاييك‌كارى مجموعه كه زيباترين موزاييك‌كارى اموى نيز محسوب مى‌شود، در اتاق استراحت خليفه در حمام (ديوان) به كار رفته و شامل درختى است كه در طرف راست آن، شيرى در حال هجوم به غزالى و در طرف چپ آن، دو آهو در حال خوردن برگ و گياهان نشان داده شده‌اند. طرح و رنگمايه‌هاى درخت، رنگ زمينه و تقابل شير و غزال در اين اثر از شاهكارهاى نقاشى دوره اموى است (اتينگهاوزن و گرابار، ص 54ـ55؛ رفاعى، ص100). گچ‌بريهاى خربة‌المفجر نيز از بهترين تزيينات دوره امويان محسوب مى‌شود (جونز، همانجاها) و گاهى در قابهاى گچى، جامهايى كه درونشان نقوش برجسته اشخاص است، ديده مى‌شود (رجوع کنید به عكاشه، ص 11، تصوير2). بيشتر نقاشيها در حمام و قصر روى سطحى از گچ يا لعاب كار شده‌اند. در نقاشيهاى مجموعه خربة‌المفجر، طرحهاى پيچ‌درپيچ انتزاعى با پيچكهاى مو در هم گره خورده و نقوش بديعى ايجاد كرده‌اند (هميلتون، ص41؛ گرابار، همانجا؛ هواگ و مارتن، ص 42). موزاييك‌كاريهاى خربة‌المفجر در كف سرداب، تالار حمام و ديوان، بسيار جالب توجه‌اند. موزاييك‌كاريهاى سرداب كيفيت پايين‌ترى دارند، ليكن در تالار و حمام بسيار زيبا و ظريف با سنگ كار شده‌اند. اين آثار در مجموع شامل 42 كفپوش (38 كفپوش در تالار و چهار كفپوش در ديوان) است. نقوش به كار رفته در موزاييكها با نقشهاى درهم تابيده گل و بته كار شده‌اند (د.اسلام، ج 5، ص 13).

از مزاياى خربة‌المفجر، استقلال حمام و مسجد است يعنى علاوه بر حمام كوچك داخل قصر، حمام بزرگى خارج قصر قراردارد و علاوه بر مسجد كوچك قصر، مسجد بزرگ ديگرى در جوار حمام خارجى است. حمام بزرگ از حيث وجود مكانهايى براى تفريح‌واستراحت مشابه حمامهاى رومى، اما به‌سبب داشتن نقوش هندسى و تزيينات متفاوت است (برامكى، ص 136). اين قصر تلفيقى از ويژگيهاى معمارى شهرنشينى و سازه‌هاى صحرانشينى است و از هنر بين‌النهرين، روم شرقى و به‌ويژه معمارى نظامى ايران ساسانى تأثير گرفته‌است (هميلتون، همانجا؛ دجانى، ص 199). تصوير رديف پرندگان كاخ قُصَير عمره* در اردن تحت تأثير نقاشيهاى خربة‌المفجر است (جونز، ص 165).