خَرانَق ، خَرانَق، بخش و مركز بخشى در شهرستان اردكان.

1) بخش خَرانق. در مشرق شهرستان اردكان در شمال استان يزد قرار دارد و از شمال به شهرستان نائين، از مشرق به شهرستان طبس، از جنوب به شهرستان بافق و از مغرب به بخش مركزى شهرستان اردكان محدود مى‌شود (رجوع کنید به نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران؛ نقشه راهنماى استان يزد). اين بخش مشتمل است بر دو دهستانِ رباطات، به مركزيت رباط پشت بادام* و زرين، به مركزيت آبادى توت (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1385ش، ذيل «استان يزد»). مركز بخش آبادى خرانق است (رجوع کنید به ادامه مقاله).

خرانق يكى از وسيع‌ترين، كم تراكم‌ترين و خشك‌ترين بخشهاى كشور است. اين بخش با وسعتى بالغ بر هجده هزار كيلومترمربع، وسيع‌تر از استانهاى اردبيل و گيلان و چند استان ديگر است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 57؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[ : استان يزد، ج 1، ص 254). سطح آن غالبآ دشتهاى نسبتآ هموار و پوشيده از شنهاى روان است و به جز چند ناهموارى از رشته‌كوههاى منفرد مركز ايران، ارتفاعات مهمى در خرانق ممتد نيست. دُربيد در شمال غربى و هامانه در جنوب خرانق (ارتفاع بيش از سه هزار متر) و كوههاى ساغند در جنوب رباط پشت بادام (ارتفاع 2350 متر) و چاه جوله (ارتفاع 2293 متر) مهم‌ترين ناهمواريهاى بخش‌اند كه بيشتر روستاها را در خود جاى داده‌اند و از مناطق عمده دامپرورى بخش به شمار مى‌روند (رجوع کنید به عباس جعفرى، ج 1، ص 549؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 258 و نقشه 4 و 5).

آب و هواى خرانق گرم و خشك است. ميانگين دما در قسمتهاى مختلف بخش بيش از ْ15 و ميزان بارش ساليانه كمتر از 100 ميليمتر است. در مناطق كوهستانى بخش، به ويژه در بخش غربى ميانگين دما بيش از ْ15 و ميزان بارش بيش از 250 ميليمتر است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 254 و نقشه 2 و 3). اين بخش با كمبود منابع آبى سطحى و زيرزمينى روبه‌روست و رود خرانق كه از ارتفاعات پيرامون آبادى خرانق سرچشمه مى‌گيرد و به كوير درانجير منتهى مى‌شود، رود فصلى است (رجوع کنید به عباس جعفرى، ج 2، ص 205؛ نقشه راهنماى استان يزد).

بخش خرانق در 1316ش در استان يزد تشكيل و از 1324ش جزو شهرستان اردكان شد (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1382ش، ذيل «استان يزد»). جمعيت آن در سرشمارى 1385ش، 3195 تن و تراكم نسبى جمعيت 16ر0 تن در هر كيلومترمربع بوده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1385ش، ذيل «استان يزد»؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 258). در خرانق منابع معدنى و زيرزمينى غنى وجود دارد. معدن اورانيوم خرانق، از بزرگ‌ترين معادن خاورميانه، در جنوب آبادى ساغند قرار دارد؛ علاوه بر آن، معدن چادُرمَلو در جنوب شرقى آبادى خرانق و معدن سنگ باريت حاجى‌آباد از معادن مهم بخش است (فرهنگ جغرافيايى آباديهاى] كشور[: استان يزد، ج 1، ص 261؛ حقيقت، ص 50؛ مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا).

در بخش خرانق آباديهاى قديمى متعدد و آثار فراوانى وجود دارد، از جمله رباط پشت بادام؛ آباديهاى انجيره (يا آبخيزه) و ساغند كه ابن‌خرداذبه (ص 51) و مقدسى (ص 493) از آن نام برده‌اند. آبادى ساغند در 55 كيلومترى مشرق آبادى خرانق واقع و داراى آثارى قديمى چون قلعه اللّه‌آباد (از آثار سده‌هاى هفتم يا هشتم)، كاروان‌سرا و امامزاده شاه قاسم است؛ آباديهاى مُغِستان با قلعه‌اى كهن، شهرنو با آب‌انبار قديمى و توت با برجى از دوره قاجار نيز از آباديهاى قديمى بخش خرانق به شمار مى‌رود (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج73، ص23، 25ـ26، 39، 43؛ قلاع و استحكامات نظامى، ص 237ـ 238). در اين بخش كاروان سراهاى فراوانى وجود دارد و به سبب كثرت اين كاروان‌سراها، نام رباطات نيز به آن اطلاق شده است (فرهنگ جغرافيايى آباديها، ج73،ص19؛ نيز رجوع کنید به پازوكى‌طرودى و شادمهر، ص460).

2) آبادى خرانق، مركز بخش خرانق، در حدود 65 كيلومترى مشرق اردكان و 80 كيلومترى شمال شرقى يزد، در مسير راه اصلى يزد ـ مشهد قرار دارد (رجوع کنید به نقشه راهنماى استان يزد). اين آبادى كه در ارتفاع 1720 مترى و كنار رود خرانق قرار دارد، از سه طرف با كوه احاطه شده‌است و از مشرق به نمكزار ميان خرانق و ساغند محدود مى‌شود (فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 262). خرانق از دو قنات دائمى خرانق و مهواد بهره مى‌برد، با اين حال به جز باغهاى محدود، كشاورزى عمده‌اى ندارد. صنايع دستى مهم آنجا قالى‌بافى با طرحهاى يزدى و كاشانى است (همان، ج 1، ص254، 261). جمعيت آن در سرشمارى 1385ش، 433 تن بوده است. اهالى آنجا شيعه‌اند و به فارسى با گويش يزدى سخن مى‌گويند (مركز آمار ايران، 1385ش؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجاها؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 262).

گفته مى‌شود سابقه آبادى خرانق بيشتر از شهر يزد است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 263). نام آن در اصل خُورنُق و احتمالا از سكونتگاه‌هاى زردشتيان بوده است (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج10، ص 76). در ميان اهالى خرانق مشهور است كه اين آبادى سابقآ خَبَرْنَق نام داشت كه برگرفته از نام فردى زردشتى است (فرهنگ جغرافيايى آباديهاى ]كشور[: استان يزد، همانجا). يزديها به آن خُرُونُق مى‌گويند (جعفربن محمد جعفرى، ص 278). به گفته مستوفى‌بافقى كه كتابش را در سده يازدهم تأليف كرده، رباط و ديه خرانق را در حدود چهار هزار سال قبل، فردى به نام خورافروز بنا كرده و خورنق ناميده و به سبب كثرت استعمال به خرانق مشهور شده است (ج 3، ص 662).

از وضع خرانق در پيش از اسلام اطلاع دقيقى در دست نيست. به نظر مى‌رسد مكان آبادى خرانه يا خزانه كه مؤلفان جغرافيايى اوايل دوره اسلامى در نوزده فرسخى يزد به نيشابور ــميان انجيره و ساغند، در شش فرسخى انجيره و دوازده فرسخى ساغندــ از آن نام‌برده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به ابن‌خرداذبه، ص 51؛ ابن‌حوقل، ص 407ـ408) با آبادى فعلى خرانق مطابقت داشته باشد. بنابر گزارشها، در اين دوره در خرانق دويست سكنه، قلعه، كشت و زرع و باغ وجود داشت (رجوع کنید به اصطخرى، ص 235؛ ابن‌حوقل، همانجا؛ مقدسى، ص 493).

خرانق در مسير حركت امام رضا عليه‌السلام به خراسان بود؛ بنابر سنگ‌نوشته‌اى كه در خرانق موجود است، اين آبادى در 592 مخروبه بود و در 595 بازسازى شد (افشار، 1345ش، ص650ـ651؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 73، ص20). در سده‌هاى هشتم و نهم، جاده خرانق در مسير خراسان رونق داشت (رجوع کنید به جعفربن محمد جعفرى، ص 143). در اوايل سده يازدهم، رباط خرانق محل جنگ مهاجمان ازبكى كه از خراسان به يزد مى‌رفتند با عليقلى‌خان شاملو، حاكم يزد، بود كه به شكست ازبكان انجاميد (رجوع کنید به اسكندرمنشى، ج 2، ص 525ـ 526). پس از آن، كاروانهاى ميان يزد و خراسان قرنها از اين رباط استفاده مى‌كردند (رجوع کنید به سپهرى اردكانى، ج 1، ص100ـ101؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 73، ص 19). در دوره پهلوى، خرانق با جمعيتى بالغ بر شش صد تن، قصبه بخش خرانق با هجده آبادى بود، از صحارى آنجا زيره سياه به دست مى‌آمد و مردم آن كرباس‌بافى داشتند (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 276؛ رزم را، ج10، ص 77). امروزه بافت هسته اصلى خرانق، قديمى است اما در مجاورت راه يزد ـ مشهد بافت جديدى شكل گرفته است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آبادهاى ]كشور[: استان يزد، ج 1، ص 263).

از آثار خرانق اينهاست : مسجدجامع قديمى با سنگ قبرى به تاريخ 499، منار جنبان با قدمتى بيش از 150 سال، قلعه خرانق با شش برج براى حفاظت در برابر مهاجمان، كاروان‌سراى چهار ايوانى با مصالح آجرى متعلق به دوره صفوى ــ بازسازى شده در دوره قاجار، مَشْهَدَك يا مَشْهَدُك در نزديكى گورستان خرانق كه به عقيده اهالى محل نماز امام رضا عليه‌السلام بود، دو سنگ قبر از سده هشتم، مزار باباخادم و آب‌انبار (قلاع و استحكامات نظامى، ص238؛ كيانى و كلايس، ج1، ص183؛ افشار، 1348ـ 1354ش، ج 1، ص170ـ 171؛ فرهنگ جغرافيايى آبادهاى ]كشور[: استان يزد، همانجا؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 73، ص20؛ نيز رجوع کنید به «خورانق ستاره‌اى در كوير»، ص50ـ51). كاروان سراهاى سنگى (متعلق به دوره مغول) و شاه‌عباسى و يزديها در انجيره، قلعه قديمى در آبادى دُرْبيد و امامزاده پيرغيب در آبادى هامانه از آثار پيرامون آبادى خرانق است (پازوكى طرودى و شادمهر، ص460ـ464؛ فرهنگ جغرافيائى‌آباديها، ج73،ص19).