responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6944

خداوندگار، مسجد و مدرسه ، خداوندگار، مسجد و مدرسه، بنايى شامل مسجد و مدرسه و زاويه از قرن هشتم در تركيه. اين بنا در دامنه كوهى در چكرك در غرب شهر بورسه* قرار دارد. مسجد خداوندگار كتيبهاى كه هويت و تاريخچه ساخت آن را روشن كند ندارد و تنها براساس وقفنامهاى كه در 787 تنظيم شده، سال اتمام بنا تعيين شده است (بلر و بلوم، ص 135، 137؛ بولوت و همكاران، ص 152، 155). اين مسجد به دستور سلطان مراد اول عثمانى (حك : 761ـ791) ملقب به خداوندگار، به درخواست مادرش نيلوفرخاتون، احداث شد و ازاين رو به خداوندگار به معناى سلطان شهرت يافت (عارسون، ج 4، ص 245).

اين بنا با مسجد و زاويه در طبقه اول و مدرسه در طبقه دوم ساختارى غيرمعمول دارد (بورسا، ص 151؛ گودوين، ص 40). گفته شده مانند بسيارى از مساجد آناطولى، در اين بنا براى سلطان دفترى خاص و براى كارگزاران و منشيان سلطنتى حجره هايى وجود داشته است (عارسون، همانجا). با اين حال، اوليا چلبى (ج 2، ص 14) درباره كاربرد آموزشى حجره ها گزارش داده است.

اين بنا در زمين لرزهه اى 1271، آسيب ديد كه بعدها بدون تغيير اساسى بازسازى شد (گودوين، ص 40). براساس كتيبه بالاى ورودى بنا، مسجد خداوندگار مجددآ در 1322/ 1904 به دستور عبدالحميد دوم مرمت گرديد (رجوع کنید به بولوت و همكاران، ص 154). نقشه بنا به شكل مستطيلى است كه بخش بيرون نشسته كوچكى در جانب جنوبى (قبله) دارد. ساختمايه اصلى آن آجر و سنگ است كه به صورت سه رج آجر و يك رج سنگ در ديوارهاى بنا به كار رفته اند (عارسون، همانجا؛ گودوين، ص 41).

ورودى مسجد در جانب شمالى، در وسط رواق پنج دهانه اى با طاقهاى نوكتيز، قرار دارد كه با عبور از چند پله، دهليزى و در دو طرف آن پلكانهايى براى دسترسى به طبقه دوم تعبيه شده است (عارسون، همانجا؛ بلر و بلوم، ص 137). اين دهليز به صحنى كه چهار ايوان در چهار ضلع دارد، راه مىيابد. ايوان مقابل ورودى از همه كوچكتر است و ايوانهاى شرقى، غربى و جنوبى طاق ضربى دارند (رجوع کنید به بولوت و همكاران، همانجا). ايوان جنوبى (شبستان) همان قسمت بيرون نشسته مسجد است كه در انتهاى آن محراب قرار دارد. محراب نيز در جاى خود بيرون نشسته است (عارسون، ج 4، ص 245، 247، تصوير 492). بر بالاى صحن، گنبدى به قطر 11 متر و ارتفاع 23 متر قرار دارد (بلر و بلوم، همانجا). در طبقه اول، سطح شبستان بالاتر از ديگر قسمتهاست كه سبب مىشود نمازگزاران از نظر رتبه متمايز شوند. زمانى، براى رفع اين مسئله، سطح صحن را بالا بردند، اما ممتازپاشا، والى بورسه، در 1322/ 1904 آن را به شكل گذشته بازگرداند (عارسون، ج 4، ص 245).

طبقه دوم مختص مدرسه و شبيه طبقه اول است، با ايوان پنج دهانه اى كه روى رواق طبقه اول قرار گرفته است و سه گنبد كوچك بر بالاى آن وجود دارد، با اين تفاوت كه دهانه هاى ايوان بالا هر كدام به دو دهانه تقسيم شده اند. همچنين در اين طبقه اتاق بزرگى، احتمالا مخصوص مطالعه، بالاى دهليز طبقه اول قرار گرفته است. در طبقه دوم، دوازده حجره 5ر2 × 5ر3 مترى در دو ضلع طولىِ محوطه مستطيل شكلِ طبقه بالا ساخته شده است. در هر طرف پلكانها، دو حجره ديده مىشود كه احتمالا به مدرّسان تعلق داشته است. در اطراف اين حجرهها، درست در سه ضلعى كه بالاى صحن طبقه اول است، راهرويى با طاق گهوارهاى، مشرف به صحن پايين، قرار دارد و حجره ها ناظر به صحن پايين اند. همچنين راهروى باريكى كه در اطراف ايوان جنوبى طبقه پايين است، به اتاق گنبددار كوچكى راه دارد. اين اتاق كه بالاى محراب قرار دارد، احتمالا نمازخانه يا محل خلوت گزينى بوده است. با اين حال، ابهام كاربرى آن كه نمونه ديگرى در ميان بناهاى عثمانى ندارد، حتى سبب شده اين بنا را اثر معمارى ايتاليايى فرض كنند. همچنين، استفاده سلطان از اين اتاق در هنگام نماز، در حالى كه فوق امام جماعت قرار مى گرفته، محتمل دانسته شده است (بلر و بلوم، همانجا؛ گودوين، ص 40ـ41).

در گوشه شمال شرقى، منارى است كه پايه آن از طبقه دوم و از كنار ايوان آغاز شده و احتمالا پس از ساخت بنا در حدود 820 افزوده شده است (رجوع کنید به عارسون، همانجا، گودوين، ص41).

نماى بيرونى دو طبقه بنا فضايى قصرگونه را تداعى مىكند و پنجره هاى كوچك و اندك، سيمايى ايستا و حجيم از اين مسجد به وجود مى آورد (بورسا، ص 152ـ153).

ساخت مسجد و زاويه خداوندگار بر روى تپه و خارج از فضاى شهر در ابتداى حكومت عثمانيها و شكلگيرى الگوهاى مسجد و زاويه، گرايشهاى صوفيانه حكومتگران آن عهد را به نمايش مىگذارد (رجوع کنید به خانقاه*، بخش اول؛ گودوين، ص 41ـ 42). از طرفى، طرح دو طبقه اين بنا در مدارس دوطبقه عهد سلجوقيان (قرن پنجم و ششم) در سيواس، ارزروم و ديگر شهرها ديده شده است. به ويژه صحن مركزى كه با گنبد پوشيده شده، با ايوان هايى در اطراف، تكرار الگوى مدارس آن عهد است (عارسون، همانجا؛ گودوين، ص 41)، اما تركيب مسجد، زاويه و مدرسه در يك بناى دوطبقه، طراحى ساختارشكنان هاى در ابتداى شكلگيرى معمارى عثمانى است.


منابع :
(1) محمدظلىبن درويش اولياچلبى، اوليا چلبى سياحتنامهسى، ج 2، چاپ احمد جودت، استانبول 1314؛
(2) بورسا: نخستين پايتخت امپراتورى عثمانى، تأليف سماوى ايجه و ديگران، ترجمه شهنازبيگى بروجنى، تهران: پانيذ، 1384ش؛
(3) Celal Esad Arseven, Turk sanati tarihi, Istanbul: Milli Egitim Basimevi, [n.d.].
(4) Sheila S. Blari, Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800, Middlesex, Engl. 1995.
(5) Lale Bulut, Aydogan Demir, and Yekta Demiralp, "Bursa: city of sultans", in Early Ottoman art: the legacy of emirates, Vienna, Austria: Museum With No Frontiers, 2002.
(6) Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992.
/ اكرم ارجح /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6944
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست