responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6846

 

طبرسی، ابونصر حسن بن فضل ، ملقب به رضی‌الدین، فقیه، از بزرگان علمای امامیه، محدّث ثقه در قرن ششم و مؤلف کتاب مکارم الاخلاق . دربارۀ زادگاه و تاریخ ولادت و وفات او اطلاع دقیقی دردست نیست. خانوادۀ وی اهل علم و فضل بودند. پدرش، امین الدین فضل بن حسن طبرسی٭ (متوفی 548)، صاحب تفسیر معروف مجمع البیان لعلوم القرآن است. شیخ طبرسی (ج1، ص49) کتاب جوامع الجامع را به درخواست وی نوشته است.

دربارۀ تلفظ نام طبرسی اختلاف هست. برخی آن را طبرسی به سکون باء و کسر راء (کریمان، ج1، ص166-205) ، برخی آن را به فتح باء و سکون راء، و عده‌ای به سکون باء و فتح راء خوانده‌اند (زبیدی، ج8، ص337). به نظر بعضی محققان، طبرسی منسوب به طبرِس، یعنی تفرش( از قرای معروف اطراف قم)، است (رجوع کنید به مستوفی؛ ص68؛ مفید، ص125، پانویس؛ امین، ج3، ص29). او را منسوب به طبرستان( از بلاد وسیع مجاور مازندران و گیلان و گرگان) نیز دانسته‌اند (حموی، ذیل حرف طاء؛ نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی٭). ابن‌عساکر (ج9، ص102، پانویس) طبرسی را منسوب به طبس، جایی بین نیشابور و اصفهان و کرمان، دانسته است. بزرگان امامیه، ابونصر طبرسی را توثیق کرده و بر او ثنا گفته‌اند (رجوع کنید به مجلسی، ج1، ص28؛ خویی، معجم الرجال، ج6، ص87).

مهمترین اثر ابونصر، مکارم الاخلاق و معالم الاعلاق است. به‌ نظر نوری طبرسی(ص 532) ، وی این کتاب را بعد از پنجاه سالگی تالیف کرده است . ابونصر (مقدمه) با استناد به حدیث «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» و آیۀ 21 سورۀ احزاب وآیۀ 31 سورۀ آل‌عمران، تأسی به پیامبر اکرم و پیروی از شیوۀ زندگی او را وسیله‌ای برای جلب رحمت الهی و درنتیجه، انگیزۀ تألیف کتاب خود ذکر کرده است. وی این کتاب را با استفاده از الاداب الدینیة پدرش و در زمان حیات او (مجلسی، ج1، ص28؛ آقابزرگ طهرانی، ج22، ص147؛ نیز رجوع کنید به ابونصر طبرسی، ص7)، در دوازده باب مرتب کرده، که به حسن ترتیب نیز مشهور است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج1، ص19 ، ج22، ص146). او در ابتدا و انتهای کتاب خود، از روی تیمن و تبرک، دو خطبه از امام علی علیه¬السلام آورده است (رجوع کنید به ابونصر طبرسی، 475). محتوای این کتاب ناظر بر حسن رفتار، اخلاق، اوصاف، آداب و سنتهای دینی منقول از پیامبر اکرم (رجوع کنید به د. اسلام، ذیل«AKHLAGH») و امامان معصوم شیعه علیهم السلام است. ابواب کتاب او به‌ترتیب عبارت¬اند از: اخلاق و اوصاف نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم؛ آداب نظافت، استفاده از سرمه، روغن و مسواک؛ آداب حمام؛ آداب ناخن‌گرفتن و کوتاه کردن و آراستن موی سر و صورت؛ خضاب و زینت و انگشتری؛ لباس و مسکن؛ اکل و شرب؛ نکاح؛ آداب سفر؛ آداب ادعیه؛ آداب مریض و علاج او؛ و نوادر .

از مهمترین منابع طبرسی در مکارم الاخلاق، کتاب اللباس عیاشی (رجوع کنید به ابونصر طبرسی، ص44 ؛
برای نمونه نیز رجوع کنید به ص83) و کتاب حسن بن محبوب٭ (برای نمونه رجوع کنید به همو، ص214 ، 281) است. وی در این اثر هم‌چنین مرسلاً از حلبی٭ روایت کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همو، ص95، 132، 204). روایات این کتاب گاهی منبع برخی آرا و فتاوای فقها بوده است (برای نمونه رجوع کنید به خویی، کتاب النکاح، ج1، ص53، پانویس؛
همو، مصباح الفقاهة، ج1، ص379؛
گلپایگانی، ج2، ص58؛
حکیم، ج4، ص110). مکارم الاخلاق از مآخذ مجلسی (مقدمه) در بحار الانوار، نائینی (ص665) در الحاشیة علی اصول الکافی، و یکی از منابع حر عاملی (برای نمونه رجوع کنید به ج20، ص41؛
نیزرجوع کنید به وسائل الشیعة٭) در وسائل الشیعة بوده است.

این کتاب در ایران، عراق، لبنان و مصر چندین بار منتشر شده است (استادی، ص194؛
مجلة تراثنا، ج19، ص237). نخستین بار در 1303 در مصر در چاپخانۀ محمد عبد الواحد طوبی و عمر حسین خشاب چاپ شده و به سبب استقبال از آن ، بارها به چاپ رسیده است (انصاری، ج2، ص476). مکارم الاخلاق چند بار به فارسی ترجمه شده که نخستین بار در 957 بوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج4، ص138-139 ، ج22، ص147-150). در چاپهای مکرر مصری مکارم الاخلاق، تحریفهای متعددی به ‌نفع مذهب عامه و مبطل امور مهمی از مذهب شیعه صورت گرفته است ، از جمله تبدیل نام فاطمه زهرا سلام الله علیها به عایشه، حذف احادیث نبوی ناظر بر فضیلت علی بن ابیطالب و خاندان او، وتغییر صیغۀ صلوات بر نبی اکرم (رجوع کنید به امین، ج5، ص224-225) . محمدباقر بهاری همدانی (متوفی 1333، ج2، ص62-64) این چاپها را با نسخۀ خطی کتاب مقابله کرده و در کتاب تسدید المکارم و تفضیح الظالم (همو، ج2، ص63-108) که به فارسی نیز ترجمه شده و نیز در کتاب التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف (همو، ج1، ص241-344) به این تحریفها و تغییرات اشاره کرده است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج4، ص175؛
استادی، ص196-197). بسیاری از عالمان شیعی، ، به‌ویژه علمای نجف، تحریف در چاپهای مصری را تقبیح کرده اند(رجوع کنید به انصاری، ج2، ص476؛
استادی، ش8، ص194-211).

کتاب جامع الاخبار نیز به ابونصر طبرسی منسوب است (عاملی، امل الامال، ج2، ص75؛
در رد ادعای انتساب کتاب به او،رجوع کنید به امین، ج5، ص225-226). ابونصر به ‌گواهی فرزندش، علی بن حسن (ص27)، نوشتن کتاب جامع لسائر الاقوال و لمحاسن الاحوال را پس از استقبال زیاد مردم از مکارم الاخلاق آغاز کرد، ولی هنوز آن را تمام نکرده بود که درگذشت. ظاهراً مسوده‌های این اثر نیز راجع به حسن رفتار بوده ، که از رهگذر روایات موجود در کتابهای مشهور شیعی فراهم شده بوده است (همانجا).

دربارۀ وفات ابونصر طبرسی اطلاع دقیقی در دست نیست . برخی، اطلاعات مربوط به سفر به سبزوار، وفات در 548 و انتقال جسد به مشهد و دفن در قتلگاه را به‌خطا، به ‌جای پدر، به او نسبت داده‌اند (امین، اعیان الشیعة، ج5، ص223؛
رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج1، ص18 ، ج6، ص191؛
نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی٭). چون طبرسی از کتاب المسموعات محمد بن اسماعیل مشهدی٭ در مکارم الاخلاق خود مطالبی نقل کرده (آقابزرگ طهرانی، ج21، ص25)، احتمالا طبرسی نیز در اواخر عمر در مشهد بوده است، گرچه این احتمال هم وجود دارد که ابن اسماعیل مشهدی به سبزوار یا نزد طبرسی رفته باشد. هم‌چنین چون ابونصر مکارم الاخلاق را در زمان طبرسی پدر (متوفی54) تدوین کرده و بعد از آن نیز به نوشتن کتاب جامع خود مشغول شده و در بین کار فوت کرده، شاید وفات او نزدیک به زمان فوت پدرش بوده است.

طبرسی از پدرش روایت کرده (عاملی، الوسائل، ج20، ص57) و مهذب الدین حسین¬بن ابوالفرج رده‌نیلی٭ نیز از او روایت نموده است (عاملی، امل الامال، ج2، ص92-93). فرزند ابونصر طبرسی، علی بن حسن،٭ از علمای اهل قلم و صاحب کتاب مشکاة الانوار است. وی (ص16-18 و27-28) این کتاب را در تکمیل مکارم الاخلاق، با استفاده از مسوده‌های کتاب جامع پدرش، نوشته است (نیز رجوع کنید به مجلسی، ص9؛
آقابزرگ طهرانی، ج21، ص55).


منابع:
(1) آقابزرگ طهرانی، چاپ اختصارات؛
(2) ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415؛
(3) رضا استادی، "تحریف مکارم الاخلاق و عکس العمل فقهای شیعه"، علوم الحدیث، ش8، 1377؛
(4) محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، چاپ اختصارات؛
(5) محمد علی انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسرة، چاپ باقری، قم 1415؛
(6) بهاری، تسدید المکارم و تفضیح الظالم، میراث ماندگار، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم 1424/2004؛
(7) همو، التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف، همان؛
(8) محمد بن حسن حر عاملی، امل الامال، چاپ احمد حسینی، قم 1362ش؛
(9) همو، تفصیل وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ اختصارات؛
(10) محمدسعید حکیم، المحکم فی اصول الفقه، 1414/1994؛
(11) شهاب الدین یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت 1399/1979؛
(12) ابوالقاسم خویی، کتاب النکاح، بی‌تا؛
(13) همو، مصباح الفقاهة، قم: بی‌تا؛
(14) خویی، معجم الرجال، چاپ اختصارات؛
(15) محب الدین زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، 1414/1994؛
(16) حسن بن فضل بن محمد طبرسی، مکارم الاخلاق، چاپ ششم منشورات رضی، قم 1392ق/1972؛
(17) علی بن حسن طبرسی، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، چاپ مهدی هوشمند، 1418؛
(18) فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، چاپ مؤسسه نشر اسلامی، قم 1418؛
(19) حسین کریمان، طبرسی و مجمع البیان، تهران 1340/1962؛
(20) محمدرضا گلپایگانی، الدر المنضود فی احکام الحدود، قم 1412؛
(21) محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار، بیروت 1403/1983؛
(22) حمد الله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ اختصارات؛
(23) محمد بن محمد بن نعمان مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، چاپ حسین درگاهی، بیروت 1414/1993؛
(24) مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مجلة تراثنا، ج19، قم 1410؛
(25) محمد بن حیدر نائینی، الحاشیة علی اصول الکافی، چاپ محمد حسین درایتی، قم 1424؛
(26) حسین نوری طبرسی، نفس الرحمن فی فضائل سلمان، چاپ جواد قیومی، 1369/1411؛


(27) R. Walzer and H. A. R. GIBB, “AKHLAK”, EI 2.

/ مژگان سرشار/



تاریخ انتشار اینترنتی: 07/07/1390

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6846
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست