responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6823

 

خانلرى ، خانلرى، پرويز (پرويز ناتل خانلرى)، از رجال برجسته ادبى معاصر ايران.

شهرت خانلرى را شايد بتوان حاصل كار و فعاليت او در دو زمينه اصلى دانست: تحقيقات و تأليفات و تدريس؛ و مديريت و سازماندهى فرهنگى، به ويژه در بنياد فرهنگ ايران* و مجله سخن*. آنچه خانلرى را در ميان اديبان معاصر ممتاز مىكند، تلاش او در راه دادن روش و نگرش علمى در پژوهش و آموزش زبانى ـ ادبى و معيارهاى دقيق و سنجيده زيبايى شناخت هنرى در مطالعات و نقد ادبى همراه با ذوق ادبى كمنظير، توجه خاص به زبان و نثر معاصر فارسى، اصول درستنويسى، شيوا و زيبانويسى و تأكيد ويژه بر اصالت و هويت فرهنگ ايرانى و شناخت اصول ودلايل آنهاست. ورود او به قلمرو سياست و پذيرفتن برخى سمتهاى سياسى، گرچه در دوره خاصى مناسبات او و برخى از روشنفكران جامعه ايرانى را به تيرگى كشاند و انتقادهايى را در پىآورد، اما اعتبار علمى تحقيقى و ارزش خدمات فرهنگى وى را تحتالشعاع قرار نداد.

شرح احوال. نامخانوادگى خانلرى برگرفته از لقب جدش خانلرخان، نويسنده سفرنامه ميرزاخانلرخان، است (خانلرى، 1369ش الف، ص 431). خانلرى نام ناتل (شهرى قديمى در مازندران) را به پيشنهاد نيما يوشيج*، كه پسرخاله مادرش بود، به نامخانوادگى خود افزود (همانجا). نام مستعارش «پژوهنده»، «ت.آ.» و كوتهنوشت نامش «پ.ن.خ.» است كه شمارى از نوشتههايش را با آنها امضا كرده است. صادق هدايت از باب مزاح در جمع دوستانه، از او به عنوان «خانلرخان سوم» ياد مىكرد (رجوع کنید به علوى، 1369ش، ص 11).

در اسفند 1292 در تهران به دنيا آمد. خانوادهاش مازندرانى بودند و در عصر قاجار مشاغل ديوانى داشتند. جدش ميرزا خانلرخان، ملقب به اعتصامالملك (لقبى كه به پدر خانلرى به ارث رسيد)، در وزارت امورخارجه شاغل بود و مديريت كل اداره انگليس را به عهده داشت. پدرش ابوالحسنخان اعتصامالملك (1288ـ1349) اهل بابُل، تحصيلكرده رشته حقوق، كارمند وزارت عدليه و امورخارجه بود. به زبان روسى تسلط و با انگليسى و فرانسوى آشنايى داشت، به مأموريتهاى خارج از كشور فرستاده شد و نايب سفير ايران در تفليس و سنپترزبورگ بود. او تعليم و تربيت پسرش، پرويز را شخصاً به عهده گرفت، اما خانلرى سرانجام اجازه يافت تحصيلات منظمرا در مدرسه دنبال كند. به نظر مىرسد كه علاقه به ادبيات را پدر در او برانگيخته و از راه كتابخانه پدر كتابخوان شده باشد. از شش ـ هفت سالگى روزنامه مىخواند، شعر مىگفت و از كودكى گوشش با وزن و موسيقى شعر آشنا و به آن حساس بود (خانلرى، 1369ش الف، ص 429ـ430). اين تأثير عميق بعدها در پژوهشهاى بديع وى در زمينه وزن شعر فارسى و علم عروض نمايان شد.

در مدرسه سنلويى و در مدرسه امريكايى تحصيل كرد و با زبانهاى فرانسوى و انگليسى آشنا شد. در دبيرستان دارالفنون تحتتأثير دبيرانى چون بديعالزمان فروزانفر* و احمد بهمنيار*، كه ادبيات فارسى تدريس مىكردند، قرار گرفت. عبدالرحمان فرامرزى* و علىاكبر سياسى* هم از معلمان او در دارالفنون بودند (همان، ص 431). با روحاللّه خالقى* همدرس بود و آشنايى با خالقى ذوق موسيقى را در او برانگيخت، حتى مدتى هم به نواختن ويولن پرداخت و شعر كنسرتهاى خالقى را سرود (همان، ص 432؛ ملاح، ص 397ـ398). نخستين مقالهاش تكليفى درسى بود كه به تشويق عبدالرحمان فرامرزى در روزنامه اقدام عباس خليلى* چاپ شد (خانلرى، 1369ش الف، ص 431). در دوره دبيرستان به شعرهاى نيما يوشيج گرايش يافت و با او مأنوس شد و با همكارى يكى از دوستانش، شعرهاى نيما را پاكنويسى مىكرد. با رفتن نيما به مازندران، چندگاهى در مناسبات آنان وقفه افتاد (براى جزئيات بيشتر اين مناسبات رجوع کنید به خانلرى، 1370ش ج، ص 447ـ459).

پس از پايان دوره تحصيلات در دارالفنون، وارد دانشسراى عالى شد و در رشته ادبيات فارسى به تحصيل پرداخت. استادان او در دانشسرا، عباس اقبال و سعيد نفيسى و همان دبيران وى در دارالفنون بودند. علىاكبر شهابى، بعدآ استاد عربى، از جمله همدورههاى او بود (همو، 1369ش الف، ص 432). خانلرى كه در دوره دانشجويى با علاقه بيشترى به شاعرى و مباحث ادبى روى آورده بود، از انجمنهاى ادبى، كه فضا و رويكرد ادبى آنها باب طبع تازهجو، پرشور و نوگراى وى نبود، سرخورد؛ و اين خود شايد عامل ديگرى بود كه در مشى ادبى و روش انتقادى او تأثير گذاشت. در همين سالها، حدوداً پيش از 1314ش، با سمت دستيار يانريپكا*، ايرانشناس چك كه براى تكميل مطالعاتش در ايران به سر مىبرد، به همكارى با او پرداخت. خانلرى هفتهاى چند روز به منزل ريپكا مىرفت و فارسى معاصر به او درس مىداد. ريپكا كه به آشنايى با نسل جديد ادبيات ايران راغب بود و با گروه رَبْعه (صادق هدايت، بزرگ علوى، مسعود فرزاد، مجتبى مينوى) آشنا شده بود، خانلرى را با صادق هدايت و دوستانش آشنا كرد و اين آشنايى از موجبات ديگر تحول در نگرش و روش ادبى خانلرى بود (رجوع کنید به همان، ص 432ـ433؛ علوى، 1377ش، ص 191ـ192).

از 1315ش به مدت يك سال دوره خدمت نظامى را در دانشكده افسرى تهران گذراند و به رشت رفت. نيما و همسرش هم در آن شهر زندگى مىكردند. خانلرى حدود يك سال در رشت تدريس كرد و با نيما آمد و شد داشت. سپس به تهران بازگشت، به خدمت وزارت فرهنگ درآمد، در دبيرستانهاى تهران و سپس در دانشسراى عالى به تدريس ادبيات پرداخت و معاش خانواده را به سختى اداره كرد (خانلرى، 1369ش الف، ص 433ـ434). در 1320ش در دوره دكترى ادبيات فارسى در دانشگاه تهران پذيرفته شد و دو سال بعد از رساله خود، با عنوان «چگونگى تحول اوزان غزل و تحقيق انتقادى در عروض و قافيه»، به راهنمايى محمدتقى بهار* و نظارت بديعالزمان فروزانفر و سيدمحمد تدين*، دفاع كرد. خانلرى مىگويد اين رساله باب طبع فروزانفر نبود، اما او باهوش خود حس كرده بود حرفهاى تازهاى در اين رساله هست. بهار و تدين هم اصلا موافق نبودند و حتى بهار در جلسه دفاع از پاياننامه، بىعلاقگى خود را به كارى كه خانلرى در اين پاياننامه كرده بود آشكارا ابراز داشت (رجوع کنید به همان، ص 435؛ براى اطلاع بيشتر رجوع کنید به ادامه مقاله).

خانلرى در 1320ش با زهرا كيا همدرس خود در دوره دكترى ازدواج كرد كه تا پايان عمر، يار وفادار و همكار او بود. در 1322ش با عنوان دانشيار در دانشگاه تهران به تدريس ادبيات فارسى مشغول شد و همزمان مجله سخن را تأسيس كرد و فعالانه وارد صحنه ادبى شد. در 1325ش به دعوت دكتر علىاكبر سياسى، رئيس دانشگاه تهران، مديريت اداره تازه تأسيس انتشارات دانشگاه تهران را پذيرفت و سرپرست روابط فرهنگى دانشگاه نيز بود (رجوع کنید به افشار، 1376ش، ص 8؛ براى خدمات او در انتشارات دانشگاه تهران رجوع کنید به همو، 1378ش، ص 73ـ75). در 1327ش براى تحصيل و مطالعه در زبانشناسى و آواشناسى به دانشگاه سوربن (پاريس) رفت و در آنجا نزديك به سه سال به تحصيل و پژوهش، كار در آزمايشگاه آواشناسى و بازديد از مراكز مجامع فرهنگى پرداخت و دورهاى آزاد را نيز در علم زيبايىشناسى گذراند. در 1329ش به كشور بازگشت (نشر دانش، سال 10، ش 5، مرداد و شهريور 1369، ص 102) و كرسى تاريخ زبان فارسى را در دانشكده ادبيات دانشگاه تهران تأسيس كرد و به پرورش نخستين دانشجويان علاقهمند به زبانشناسى پرداخت. خانلرى در اوايل دهه 1330ش، به جايگاه كمنظيرى در ميان استادان دانشكده ادبيات و نيز در صحنه ادبى كشور دست يافت. شهرت و اعتبار به او ميدان فراخى براى فعاليت ثمربخش داد، اما در عين حال پايش را هم به عرصه سياست گشود و سهمى از بدنامى حاصل از حكومتى ناموفق را نصيب وى ساخت (براى فعاليتهاى سياسى خانلرى رجوع کنید به ادامه مقاله).

در دهههاى 1330 و 1340ش همچنان فعال و پركار بود و گذشته از تحقيق، تأليف، تدريس و انتشار مجله، مديريت فرهنگى و سمتهايى سياسى را عهدهدار شد (رجوع کنید به ادامه مقاله). در 1332ش چند ماه در بيروت تدريس كرد. در 1336ش نيز مدتى در امريكا بهسر برد و با بسيارى از استادان دانشگاههاى امريكا از نزديك آشنا شد. براى شركت در مجامع و بازديد از مراكز مختلف فرهنگى به كشورهاى بسيارى سفر كرد و از شمارى دانشگاهها و مراكز علمى ـ فرهنگى دكتراى افتخارى و جايزههاى ادبى و نشان علمى ـ فرهنگى گرفت (خانلرى، 1369ش الف، ص 446). مرگ تنها پسرش آرمان، در تغيير حال و هواى ذهنى او تأثيرى فوقالعاده عميق برجاى نهاد (رجوع کنید به سخن، دوره 11، ش 1، ارديبهشت 1339، سرمقاله).

خانلرى در دهه 1350ش، هم به لحاظ سير افولى اوضاع و احوال سياسى و هم به جهت افزايش سن و زوال تدريجى انگيزه فعاليت ادبى، كه بازتابى از آن را در افول مجله سخن مىتوان ديد، ديگر درخشش دهههاى پيش را نداشت و بيشتر به نظارت و سرپرستىِ مؤسسات متبوع و پژوهشهاى شخصى مىپرداخت.

پس از انقلاب اسلامى، چند گاهى محبوس شد. دشوارى اين مدت بر وضع جسمى و روحىاش تأثيرى بسيار عميق گذاشت و نخستين نشانههاى بيمارى پاركينسون در او ظاهر شد. او نه در جريان انقلاب و نه پس از آزادى از زندان، با اينكه امكان خروج از كشور را داشت، ايران را ترك نگفت و به پيامها و وعدههاى چند گروه سياسى مخالف جمهورى اسلامى كه مىخواستند به هر طريقى شده او را از ايران بيرون ببرند و در صف خود جاى دهند، پاسخ رد داد (متينى، ص 236ـ237). او سالهاى پايانى عمر را در انزوا و دور از هياهو گذراند. اوقاتش با مطالعه، نوشتن و ديدار با دوستان قديم بهويژه همكاران و اصحاب سخن مىگذشت. در 1369ش براثر شدت بيمارى پاركينسون در بيمارستان بسترى شد و بيشتر در حالت اغما و نيمههوشيارى بود. صبح پنجشنبه اول شهريور 1369 در 77 سالگى درگذشت و در تهران به خاك سپرده شد. همسرش زهرا خانلرى (كيا) هم شش ماه پس از او درگذشت. از خانلرى دخترى به نام ترانه بازمانده كه در فرانسه در رشته معمارى تحصيل كرده و مقيم آنجاست و بر تجديد چاپ آثار پدرش نظارت دارد. ماترك مادّى قابل توجهى از او بهجا نمانده است. كتابخانه شخصى او و همسرش، در خانواده حفظ شده است (به نقل از ترانه خانلرى).

نزديكان، همكاران و دوستان خانلرى او را مردى آرام، صبور، خوشلباس، با دانشجويان و همكارانش فوقالعاده همراه، مهربان و اهل مساعدت، اصولا بىتوقع و خويشتندار و متحمل توصيف كردهاند. بسيار پركار بود، حافظهاى نيرومند داشت و هيچگاه لحظههاى عمرش را عاطل نمىگذاشت (رجوع کنید به كيا، ص 339ـ341؛ مجتبائى، ص 19؛ طه، ص 245).

احوال و آثار دكتر پرويز ناتل خانلرى (تهران 1379ش) عنوان كتابى است كه دكتر منصور رستگار فسايى، يكى از شاگردان خانلرى، براساس آنچه تاكنون درباره او منتشر شده و بيشتر به قصد تجليل و گرامىداشت، نه تحليل و نقد آرا و آثارِ وى، گردآورى و منتشر كرده است. خانلرى و نقد ادبى (تهران، 1387ش)، نوشته ايرج پارسىنژاد در بررسى و تحليل جنبههاى ادبى و سهم خانلرى در زبان و ادب فارسى است.

آثار. مشتمل است بر تأليف مبتنى بر تحقيق، سرپرستى و هدايت منابعى كه حاصل كار جمعى تحقيقى است، تصحيح انتقادى، ترجمه، شعر، بررسى و نقد ادبى، توضيح و تحشيه، سرمقاله، مجموعه مقاله، خاطرهنويسى و نگارش خودْزندگينامه، و نامههايى كه ارزشهاى علمى، ادبى، تاريخى و پژوهشى دارند. ظاهرآ دو اثر او، زندگينامهاى خودْنوشت و كتابى درباره وزن شعر فارسى براى كودكان، هنوز منتشر نشده است و بقيه در قالب بيش از سى عنوان كتاب، بيش از 120 مقاله و خطابههايى كه متن آنها چاپ شده، بين سالهاى 1310 تا 1369ش انتشار يافته است.

تأليفات. 1) روانشناسى و تطبيق آن با اصول پرورش (تهران 1316ش) كه در زمان خود حاوى ديدگاههاى تازهاى بود. 2) تحقيق انتقادى در عروض و قافيه و چگونگى تحول اوزان غزل (تهران 1327ش) پاياننامه دكترى او كه ده سال بعد با تغييرات اساسى و با ديدگاهها، روشها و تحليلهاى تازهترى با عنوان ديگرى انتشار يافت (وزن شعر فارسى، تهران 1337ش). پژوهشها و تأملات خانلرى در زمينه عروض و وزن شعر فارسى، كه چكيده آن در اين كتاب آمده است، نقطه عطف و سرمنشأ تحولى اساسى در زمينه مطالعات عروضى و راهگشاى پژوهشهاى جديد درباره مبحثى بود كه در جامعه ادبىِ سنّتگرا و مقاوم در برابر هرگونه تغيير، به نوعى بنبست رسيده بود. خانلرى در اين كتاب عروض فارسى را از عروض عربى جدا ساخت و استقلال و هويت ويژه آن را به رسميت شناخت (براى آشنايى با ديدگاهها و نقد و نظر او در اين باره رجوع کنید به خانلرى، 1366ش ب، ص 24ـ25؛
نيز رجوع کنید به شفيعى كدكنى، 1369ش، ص 16). در اين كتاب عروض قديم به شيوهاى بديع مورد تحليل و انتقاد علمى قرار گرفته و بر پايه علم آواشناسى و ويژگيهاى ساختارى زبان فارسى، طرح نوى ارائه شده و آموزش عروض به فراگيران از تنگناى قاعدههاى پيچيده رها شده است (مقربى، ص 266ـ270). 3) تاريخ ايران از آغاز تا اسلام (تهران 1338ش) و 4) تاريخ ايران دوره اسلامى (تهران 1339ش) دو كتاب درسى براى دانشآموزان سالهاى آخر دبستان است. خانلرى با اين دو كتاب نشان داد كه چگونه مىتوان كتاب درسى تاريخى را از نوشتهاى ملالآور به اثرى جذاب و خواندنى تبديل كرد. اين دو كتاب به منزله تحولى در شيوه تدوين كتابهاى درسى بودند. 5) زبانشناسى و زبان فارسى (تهران 1343ش، كه چاپ نخست آن با مقالاتى كمتر، با عنوان درباره زبان فارسى، در 1340ش انتشار يافته بود)، حاوى مقالاتى درباره جنبههايى از علم زبانشناسى و رهيافتهايى از اين علم بهويژگيهاى ساختارى زبان فارسى كه بين سالهاى 1322 تا 1340ش در مجلات منتشر شده بودند. 6) دستور زبان فارسى (تهران 1343ش) كه در اصل آن را براى استفاده دانشآموزان دبيرستانى نوشت، اما بعدآ ويرايشهايى از آن به صورتها و براى كاربردهاى مختلف انتشار يافت. او با اين كتاب رهيافت به دستورنويسى فارسى را نيز متحول ساخت، جمله را واحد بررسى دستورى قرار داد نه كلمه منفرد، و دستور زبان را بر پايه اين واحد سامان بخشيد. 7) تاريخ زبان فارسى (تهران 1348ش، 3ج) كه خانلرى وقت عظيمى صرف آن كرد و توجهى خاص بدان داشت، نخستين كتاب در زبان فارسى است كه تاريخ اين زبان را بر پايه موازين علم زبانشناسى و تبحر در زبانهاى ايرانى بررسى كرده است (صادقى، ص 787). طرح تدوين مرحله دوم اين اثر سترگ، از قرن هفتم تا امروز، در برنامه كار او بود، اما فرصت عملى كردن آن را نيافت. در ضمن، دو جلد از تاريخ زبان فارسى به انگليسى ترجمه شده است (دهلىنو 1979). 8) فرهنگ تاريخى زبان فارسى (تهران 1357ش ـ)، اثرى ناتمام از گروهى كه به سرپرستى و هدايت خانلرى در بنياد فرهنگ ايران به پژوهشهاى زبانى مشغول بودند. يك مجلد از اين اثر انتشار يافته كه خود به تنهايى پژوهشى گسترده در متون فارسى و رويكردى جامع به تحول زبان فارسى طى تاريخ است. 9) رساله كوچك منتشر نشدهاى با عنوان «اصول شعرشناسى و نحوه آموزش اوزان شعر فارسى به دانشآموزان» (رجوع کنید به خانلرى، 1366ش ب، ص 24). خانلرى براى تصنيف اين كتاب كوچك، تعمق بسيار كرد و همه تجربههاى طولانى خود را درباره عروض و درباره رابطه ميان ذهن كودكان و شعر فارسى به خدمت گرفت (رجوع کنید به تقىزاده، ص 15).

تصحيح انتقادى. روش، اصول و ديدگاه خانلرى در زمينه تصحيح انتقادى در شمار قابل توجهى مقاله كه درباره جنبههاى فنى متون ادبى و ديوانهاى شعر نوشته، و نيز در اين آثار آشكار است: غزلهاى خواجهحافظ شيرازى (تهران 1337ش)؛
چند نكته در تصحيح ديوان حافظ (تهران 1338ش)؛
سمك عيّار (تهران 1338ـ1353ش)؛
جلد ششم آن با عنوان شهر سمك : تمدن، فرهنگ و آيين عيّارى، لغات و امثال و حكم (1364ش)؛
ديوان شمسالدين محمد حافظ شيرازى (تهران 1359ش)؛
داستانهاى بيدپاى (1361ش، با همكارى محمد روشن). مهمترين كار خانلرى در زمينه تصحيح انتقادى، تصحيح ديوان حافظ است (مجتبائى، ص 19). اين تصحيح با نقد و بررسيهاى متعددى روبهرو شد (براى بحث مفصّل و انتقادى رجوع کنید به نجفى، ص30ـ39). كتابِ چند نكته در تصحيح ديوان حافظ كه آغاز رويكرد انتقادى خانلرى به تصحيح ديوان حافظ بود، با مخالفتها و انتقادهايى روبهرو شد (از جمله رجوع کنید به فرزان، 1338ش، ص580ـ591، 1339ش، ص 229ـ234). با اين حال تصحيح خانلرى از حيث معيارها و اصولى كه به كار گرفته و ديدگاه فراگيرى كه اختيار كرده است در ميان تصحيحهاى انتقادى شعر در زبان فارسى جايگاه كمنظيرى دارد (براى آگاهى بيشتر از نظر خانلرى در اين باره رجوع کنید به خانلرى، 1366ش الف، ص 31ـ32).

ترجمه. خانلرى چند كتاب را از زبان فرانسوى، يك كتاب از عربى و يك كتاب از انگليسى به فارسى ترجمه كرده است. نخستين كار او ترجمه داستان دختر سلطان، اثر پوشكين، در 1310ش است كه بعدها با تجديدنظر و با عنوان دختر سروان بارها تجديد چاپ شد؛
چند نامه به شاعرى جوان (اثر ريلكه، تهران 1320ش)؛
مخارج الحروف (اثرى در حوزه زبانشناسى، از ابوعلى سينا، ترجمه از عربى، همراه با تصحيح و تعليق، تهران 1332ش)؛
تريستان و ايزوت (اثر ژوزف بديه، تهران 1334ش)، كه شايد بهترين كار خانلرى در ميان ترجمههاى او باشد و ظاهرآ با استقبال بيشترى هم روبهرو شده است؛
و شاهكارهاى هنر ايران (اثر آرتور اپهام پوپ، ترجمه از انگليسى، تهران 1338ش)؛
ترجمههاى كوتاه ديگرى هم دارد كه بيشتر در شمارههايى از سخن چاپ شده است (براى ترجمههاى دوره دانشجويى و جوانى او رجوع کنید به رستگار فسايى، ص 104).

شعر. از ديدگاه ناقدانى كه شعر خانلرى را نقد و بررسى كردهاند، در قريحه شعرى و تسلط او به دقايق شاعرى ترديدى نيست، اما جايگاه واقعى او در شعر فارسى، بهويژه در محدوده حايل ميان شعر سنّتى و نو و عصر انتقال پس از نيما يوشيج، محل تعارض است (براى آراى مختلف در اين باره رجوع کنید به خطيبى نورى، ص 351؛
شفيعى كدكنى، 1380ش، ص 469ـ 471؛
شعر نو از آغاز تا امروز، ص 51)؛
بهويژه آنكه گرايشهاى سياسى در شعر نو، بالاخص در دهههاى 1330 و 1340ش، به شعر فارغ از سياست و صرفآ معطوف به ارزشهاى زبانى و هنرى خانلرى، ميدان نمىداد. ماه در مرداب (تهران 1334ش، چاپ سوم در 1379ش، همراه با سرودههاى بعدى او، كه شمارى از شعرهاى آن به زبانهاى ديگر هم ترجمه شده) تنها مجموعه شعرى است كه از خانلرى انتشار يافته است. اين مجموعه با استقبال چندانى روبهرو نشد و تاكنون در زمره مجموعههاى شعر زنده، مطرح و داراى طرفداران خاص، قرار نگرفته است. خانلرى بهرغم نزديكى با نيما يوشيج، از جريان ادبى تازهاى كه او ايجاد كرد، فاصله گرفت (زرينكوب، ص 406)؛
اما شعر بلند عقاب، كه به صادق هدايت تقديم شد، بهترين گواه استادى او در سرودن شعر در قالبهاى كهن، با مضمونى بديع و پرجاذبه است؛
هرچند كه بهرغم نظر بعضى، بنمايه آن از ادبيات غيرايرانى الهام گرفته شده است، يعنى حكايت كوتاهى كه در كتاب دختر سلطان (1310ش/ دختر سروان) آمده است. شعر عقاب شايد تنها شعر خانلرى است كه فعلا در حافظه شعرى جامعه به ياد مانده است. به لحاظ مشى سياسى خانلرى، چند شعر بر وزن آن و در رد مدعاهاى آن سروده شده است. مجتبائى منتقد و صاحبنظر ادبى، شعر عقاب را از بهترين نمونههاى شعر در تاريخ هزار و صدساله شعر فارسى، دانسته است (همانجا). شعر خانلرى در ايجاد يا تسريع و تقويت جريانى در شعر نو فارسى، معروف به جريان «رمانتيك» كه نادر نادرپور* بهترين نماينده آن است، تأثيرگذار بوده است.

نثر خانلرى. خانلرى همه آثارش را، حتى مقالههاى عادى مجله سخن را با نثرى نگاشته است كه ويژگيهاى ممتازى دارد، از جمله: توجه به زيبايى كلام، خوشآهنگى، استفاده از واژههاى ساده و روزمره، كاربرد جملههاى استوار، اجتناب از حشو و اطناب، بهرهورى كارآمد و در عين حال مبتكرانه از ادبيات كهن و واژهها و عبارتهاى بهكار رفته در متون ادبى قديم، بهويژه براى بيان مقاصد علمى و فرهنگى (رجوع کنید به نادرپور، 1370ش، ص 249ـ 253). نثر او نثر قواميافته مكتب نثر دانشگاهى و وارث بلافصل نثرهاى احمد بهمنيار، بديعالزمان فروزانفر، سعيد نفيسى* و امثال آنهاست. خود خانلرى به تأثير شيوه نگارش بهمنيار در نثر خود اذعان دارد (رجوع کنید به همان، ص 248ـ249). به نظر احسان يارشاطر (ص 468)، نثر فارسى كه با قائممقام در راه سادگى و روشنى افتاده بود، در نوشتههاى خانلرى به كمال رسيد. نثر او به توانايى در بيان، نكتهيابى، ايجاز و دلنشينىِ آهنگ ممتاز است و خانلرى «بهترين نثرنويس زبان فارسى» است (همانجا). به نظر نادرپور (1370ش، ص 253)، خانلرى اگر «بنيانگذار نثر جديد دبيرى در زبان پارسى نباشد، بىگمان مؤثرترين نويسنده اين مكتب است». به عقيده حسين خطيبىنورى (ص 350) خانلرى «در نثرنويسى نه همان در دوران معاصر، بلكه در تاريخ تطور نثر پارسى پايگاهى بلند دارد».

بررسى و نقد ادبى. آثار خانلرى در اين زمينه بيشتر به صورت مقاله و در مجله سخن منتشر شده و شامل اين موضوعات است: بحثهاى زبانى و زبانشناختى، نكتههاى دستورى، بررسى و نقد متون نثر و ديوان اشعار، دقايق ادبى، برخى نكتههاى تاريخى مرتبط با ادبيات، شيوه خط فارسى، روش آموزش زبان فارسى، بعضى مباحث هنرى و زيبايى شناختى، جنبههايى از سياست فرهنگى كشور، زوايايى از مسائل اجتماعى و فرهنگى مربوط با ادبيات و بعضى نكات ديگر. ويژگى مشتركِ اين مقالات نگاه كاونده، تحليلگر و ريشهياب، انصاف علمى، ذوق سليم، شمّ هنرى، پرهيز از افراط و تفريط، زبان بليغ و فصيح، و دفاع صريح از زبان و ادب فارسى و فرهنگ ايرانى است (نيز رجوع کنید به شفيعى كدكنى، 1369ش، ص 16). اين نوشتهها در مجموعههاى مدونى از مقالات خانلرى منتشر شدهاند (براى مثال رجوع کنید به زبانشناسى و زبان فارسى، تهران 1343ش؛
فرهنگ و اجتماع، تهران 1345ش؛
شعر و هنر، تهران 1345ش؛
هفتاد سخن، تهران 1367ـ1369ش).

آثار ديگر خانلرى عبارتاند از: توضيح و تحشيه برگزيدههايى از ادب فارسى كه در انتشارات اميركبير با عنوان «سلسله شاهكارهاى ادبيات فارسى» منتشر مىشد، مانند داستان يوسف و زليخا از كتاب تفسير تربتجام؛
داستان رستم و سهراب از شاهنامه فردوسى و گزيده سفرنامه ناصرخسرو؛
تعدادى سرمقاله با نام و امضا يا بىنام و امضا يا با نام اختصارى در مجله سخن و شمارى مقاله. در اواخر عمرش تعدادى مصاحبه با او در نشريات مختلف (از جمله آدينه 1366ش؛
آينده 1369ش) منتشر شده كه در آنها به برخى نكاتِ شخصى و غيرشخصى، با صراحتى آميخته به ادب و حزم و خويشتندارى، پرداخته است. به دفترى از خاطرات، كه حاوى اطلاعاتى درباره زندگينامه اوست، اشاره كردهاند كه هنوز منتشر نشده است (رجوع کنید به خانلرى، 1370ش الف، ص 388، پانويس). همه نامههاى او هنوز گردآورى، تدوين و منتشر نشده است، اما شمار اندكى كه اين سو و آنسو انتشار يافته است، نشان مىدهد كه حتى نامههاى شخصى و دوستانهاش همواره حاوى نكتههايى است كه ارزش ادبى ـ فرهنگى دارند. نامههايى كه با دانشمندان و پژوهشگران و هنرمندان مبادله كرده است چهبسا ارزش پژوهشى به مراتب بيشترى داشته باشد.

خانلرى در آخرين مصاحبه خود (رجوع کنید به 1369ش ب، ص 9) به چند نمايشنامه تكپردهاى منتشرنشدهاش اشاره كرده است، اما به گفته دخترش نمايشنامه منتشرنشدهاى از او در دست نيست و شايد طرحهايى بوده كه در زمان حيات خانلرى از بين رفته است. نمايشنامه هشتمين سفر سندباد، نوشته او را ظاهرآ كس ديگرى به نام خود چاپ كرده است (رجوع کنید به خانلرى، 1369ش ب، همانجا؛
براى اطلاع بيشتر درباره آثار او رجوع کنید به افشار، 1369ش، ص 658ـ659؛
رستگار فسايى، ص210ـ244).

مديريت و سازماندهى فرهنگى. سهم خانلرى در مديريتها، سياستگذاريها، برنامهريزيها و اداره نهادها و فعاليتهاى فرهنگى، به علت فقدان منابع و نقد و بررسى كارشناسانه در اين باره، ناشناختهترين بخش زندگى علمى ـ فرهنگى اوست. تصميمگيرى درباره تأثيرهاى مستقيم و غيرمستقيم او در اين عرصه، فعلا دشوار و به اسناد، اطلاعات و ارزيابيهاى بيشترى نياز است تا نشان دهد اين وجه او چه نسبت و تناسبى با وجوه ديگر دارد و ارزش واقعى هر كدام چيست. جمعى سهم او را در توليد آثار نهادهاى تابع وى به مراتب گستردهتر و مؤثرتر مىدانند، و جمعى ديگر برترى را به آثار شخصى وى مىدهند.

بنياد فرهنگ ايران (براى جزئيات رجوع کنید به «بنياد فرهنگ ايران»*؛
براى روايتى دست اول درباره تأسيس و طرزكار رجوع کنید به سعيدى سيرجانى، ص 301 به بعد؛
خانلرى، 1370ش الف، ص 388ـ 391؛
همو، 1369ش الف، ص 443؛
نيز رجوع کنید به بنياد فرهنگ ايران، كارنامه) بهتر از هر نهاد ديگرى، سهم خانلرى را در پرورش پژوهشگران و هدايت فعاليتهاى پژوهشى نشان مىدهد. فرهنگستان ادب و هنر ايران (تأسيس 1351ش)، كه رياست آن با خانلرى بود (رجوع کنید به خانلرى، 1369ش الف، ص 442ـ443) و در آغاز انتظار مىرفت نهاد پژوهشى فعالى در عرصه ادب فارسى و هنر ايرانى باشد، هرگز به توفيقهاى بنياد فرهنگ ايران دست نيافت و به لحاظ عمر كوتاه و مقارن شدن فعاليتهاى آن با افول رژيم و حوادث انقلاب اسلامى 1357ش، تأثير در خور توجهى نگذاشت.

خانلرى در مصاحبهاش (1369ش الف، ص 438) صراحتآ گفته است كه سپاه دانش را او تأسيس كرده است (نيز رجوع کنید به علوى، 1369ش، ص 12). به گفته خانلرى طرح سپاه دانش با مخالفت امريكاييها و ساواك و اعضايى از وزارت فرهنگ وقت، روبهرو و به فساد و خرابى كشانده شد. وى كه از كارشكنيهاى ساواك به تنگ آمده بود، بارها استعفا كرد (1369ش الف، ص 438ـ439). با اين حال، و بهرغم همه جنبههاى منفى كه براى عملكرد سپاه دانش برشمردهاند، تأثيرهاى مثبت و گسترده فعاليتهاى سوادآموزى اين طرح ملى را، بهويژه در نخستين دوره فعاليت آن، در بسيارى از روستاها و نقاط دورافتاده كشور كه براى نخستين بار از نعمت آموزش رايگان و عمومى بهرهمند مىشدند، نمىتوان ناديده گرفت. خانلرى مدتى مدير مؤسسه پيكار با بىسوادى بود، اما براثر مشكلات و كارشكنيهاى اشرف پهلوى و حتى يونسكو در كار اين مؤسسه، ناگزير به استعفا شد (همان، ص 441).

طرح خانلرى در زمينه سامان دادن به تدوين، چاپ و نشر و توزيع كتابهاى درسى مدارس در دوره وزارتش (رجوع کنید به ادامه مقاله) از مؤثرترين طرحهاى ساماندهى آموزشى و فرهنگى بوده است. جزئياتى از اين طرح ملى در نوشتههايى از عبدالرحيم جعفرى، از مديران سازمان كتاب درسى، و محمدامين رياحى كه در دوره وزارت خانلرى مسئوليت كتابهاى درسى را داشته، آمده است (رجوع کنید به جعفرى، ص 15؛
رياحى، ص 71ـ74). رياحى (ص 71ـ73) به مداخله سفارت امريكا در ماجراى ارزان شدن كتابهاى درسى، كه به دخالت مستقيم شاه در اين قضيه نيز انجاميد و به موانعى كه خانلرى براى برطرف ساختن مشكل تهيه و توزيع كتابهاى درسى بايد بر آنها غلبه مىكرد، اشاره كرده است.

طرحها و فعاليتهاى ديگر خانلرى در زمينه مديريت و سازماندهى فرهنگى عبارتاند از: مديريت انتشارات دانشگاه تهران و تدوين اساسنامه انجمن تأليف و ترجمه و تنظيم مجموعه اصطلاحات علمى به كار رفته در كتابهاى دانشگاهى و اجراى طرح پذيرش دانشجوى خارجى براى تحصيل در رشته زبان و ادب فارسى از سوى دانشگاه تهران (رجوع کنید به افشار، 1369ش، ص 654ـ655؛
همو، 1378ش، ص 73، 75)، برگزارى كنگرههاى تحقيقات ايرانى كه شمارى از مهمترين خطابههاى علمى و پژوهشى درباره زبان و ادب فارسى و تاريخ ايران در آنها ايراد شده است، طرحهاى متعدد براى آموزش و گسترش زبان فارسى (رجوع کنید به مولائى، ص 412، 415)، طرحهاى گسترش و تقويت زبان فارسى در خارج از كشور بهويژه در افغانستان و شبهقاره هند و ماوراءالنهر و كشورهاى عربى و بالاخص مصر، كه روزگارى زبان فارسى جايگاه ديگرى در آن داشته است (رجوع کنید به افشار، 1369ش، ص 657). طراحى و سرپرستى مجموعههاى ادبى و پژوهشى كتاب، نظير مجموعههايى كه در بنياد فرهنگ ايران انتشار يافت، يا مجموعه «شاهكارهاى ادبيات فارسى» چاپ انتشارات اميركبير، از مصاديق بارز سرپرستى مجموعه كتاب و ايجاد امكان براى انتشار آثار علمى و فرهنگى ديگران است.

خانلرى و سياست. خانلرى ظاهرآ تا وقايع آذربايجان در 1325ش به حزب توده گرايش داشته است. او سپس تا 1334ش عملا در عرصه سياست وارد نشده بود و رسماً جزو هيچ حزب و گروه سياسى هم نبود، اما در اين سال، يعنى دو سال پس از كودتاى 28 مرداد 1332، به سمت معاون وزير كشور انتخاب شد. وزارت كشور را اسداللّه علم برعهده داشت و ظاهرآ از قديم پيوندهايى ميان خانوادههاى آن دو برقرار بود. خانلرى (1334ش، ص 274) از علم به عنوان دوستى ياد مىكند كه «پاكدلى و پاكدامنى و كاردانى» او را مىستوده و مشكلات را با او در ميان مىگذاشته است، تا آنكه روزى او خانلرى را به يارى خواسته و نزد شاه برده است و شاه هم گفته است «روز كار امروز است» و خانلرى «سرخدمت خم» كرده و اين مسئوليت را پذيرفته است تا مردم «نگويند زبانآور است، اما مرد كار نيست». البته خانلرى از دوستان نزديك و صميمى اسداللّه علم بود، و اين پيوند نزديك تا مرگ علم تداوم داشت.

انتصاب خانلرى به اين سمت در اوضاع و احوالى كه زخم جامعه از كودتا هنوز تازه بود، بهويژه با مخالفتها و انتقادهاى روشنفكران سياسى روبه رو شد و خانلرى در پاسخ به گفتههاى آنها در سخن مطلبى نوشت و از خود دفاع كرد (رجوع کنید به همان، ص 273ـ276). خانلرى مدت زيادى در اين سمت باقى نماند و چندان هم معلوم نيست كه با پذيرش آن سمت چه خدمت خاصى انجام داده است. مدت كوتاهى هم با حفظ سمتِ معاونت، كفالت استاندارى آذربايجان را برعهده داشت. در جريان تأسيس حزب مردم به رهبرى اسداللّه علم در ارديبهشت 1336، از خانلرى به عنوان يكى از مؤسسان حزب نام برده شده است (سفرى، ج 2، ص 271). جهانگير تفضلى در يادداشتهايش (ص100ـ101) به مقدمات تشكيل حزب مردم اشارهاى دارد و مىگويد اسداللّه علم، او، خانلرى و چند تن ديگر را، به هتل دربند دعوت كرد و اين ديدار هر هفته تكرار شد. او به اين نكته هم اشاره دارد كه اداره اطلاعات شهربانى و ركن دوم ارتش به مجله سخن بدگمان بودند. البته علم به اين نكات آگاه بود و باتوجه به سياستهايى كه در سر داشت، از خانلرى و اينگونه محافل روشنفكرى حمايت مىكرد.

خانلرى پس از معاونت وزارت، در 1336ش به سناتورى انتصابى مازندران برگزيده شد (افشار، 1376ش، ص 8) و گويا جوانترين سناتور مجلس سنا بود. وى چند بار به همين سمت منصوب گرديد و تا شروع انقلاب سناتور انتصابى مازندران بود. خانلرى (1369ش الف، ص440) در بيان علت پذيرش سمت سناتورى مىگويد كه «يك روز فرمانى از طرف شاه آوردند كه سناتور بشوم. ناچار چون اين را نمىشد قبول نكرد پذيرفتم».

خانلرى از 1341 تا 1343ش، در دورهاى كه اسداللّه علم به نخستوزيرى رسيد، وزير فرهنگ بود. او ظاهراً وزارت را به اين دليل پذيرفت كه در نظام آموزشى كشور تحولاتى بهوجود آورد. تشكيل سپاه دانش و ايجاد تحول در كتابهاى درسى از مهمترين اقدامات او در اين سمت بود، اما با بروز مشكلات سياسى، و بهويژه رويدادهاى 15 خرداد 1342، دولت علم ساقط شد. براساس متن مذاكرات هيئت دولت در جريان وقايع 15 خرداد، خانلرى هم طرفدار برقرارى حكومت نظامى، تشكيل دادگاههاى ويژه و محاكمات سريع و برخورد قاطع و شديد دولت با اين ماجرا بوده است (متن كامل مذاكرات...، ص 26؛
نيز رجوع کنید به تاريخ قيام پانزده خرداد به روايت اسناد، ج 2، ص 53). شايد عضويت او در دولت اسداللّه علم، علت اصلى بازداشت او پس از انقلاب و زندانى شدنش در زندان اوين بوده باشد. وى با وساطت شهيد مرتضى مطهرى از زندان آزاد شد.

بزرگ علوى (1369ش، ص 11) مىگويد خانلرى به اين دليل از مرد فرهنگى به مرد سياسى تبديل شد كه جامعه ايران از پيشرفت بازمانده بود و خانلرى گمان مىكرد كه با ورود به عرصه سياست مىتواند منشأ اثر و تحول باشد. به اعتقاد او (سخنواره، مقدمه، ص 25) اگر با حكومت ارتباط نزديك نمىداشت، نمىتوانست منشأ اين همه تأثير قرار گيرد (نيز رجوع کنید به يارشاطر، ص 470). نادر نادرپور (1369ش، ص 647) مىگويد كه شيوه زندگى خانلرى، حتى در دورههايى كه سمت سياسى داشته است، نشان مىدهد كه مقام و منصب نه از فروتنى او كاسته و نه بر رفاه و تجمل وى افزوده است. «اگر خانلرى به سرچشمه قدرت نزديك شده، نه قصد خدمت به خويش، بلكه براى خدمت به خلق بوده است».

شواهد بسيار و ماترك ناچيزى كه پس از مرگش باقى ماند، گواه آن است كه زندگى سادهاش هيچ تناسبى با مقامها و منصبهاى وى نداشته است. خانلرى به حكومت نزديك بود و از مشاوران امين و خردمند بالاترين مقامات دولت بهشمار مىرفت. گفتهاند كه نزد شاه و فرح پهلوى از احترام خاصى برخوردار بود و اميرعباس هويدا در امور فرهنگى با وى مشورت مىكرد. در شوراها و جلسات سياستگذارى و فرهنگى بسيارى حضور و حرف و سخنش اعتبار داشت. با اين حال، تاكنون هيچ نشانهاى از سوءاستفاده خانلرى از مقام و موقعيت سياسىاش به دست نيامده است. اشارههاى صريحى كه در مصاحبههايش، پس از آزادى از زندان و پيش از مرگ، به مداخلات ساواك و بيگانگان در امور فرهنگى ايران دارد، نشان مىدهد كه در عين نزديكى به حكومت و برخوردارى از امكان دسترسى به مقامات بلندپايه، تا چه حد از سير عمومى اوضاع در رژيم گذشته ناخشنود و درخصوص مسائل فرهنگى كشور نگران بوده است (بهويژه رجوع کنید به خانلرى، 1369ش الف، ص 439، 441ـ443؛
همو، 1370ش ب، ص 469ـ476).


منابع:
(1) علاوه بر اطلاعات و شنيدههاى مؤلف؛
(2) ايرج افشار، «ايرج افشار و انتشارات دانشگاهى» (گفتگو)، به كوشش عبدالحسين آذرنگ و على دهباشى، بخارا، سال 1، ش 5 (فروردين و ارديبهشت 1378)؛
(3) همو، «دكتر پرويز ناتل خانلرى: 1292ـ1369»، آينده، سال 16، ش 9ـ12 (آذرـ اسفند 1369)؛
(4) همو، «سالشمار زندگى دكتر پرويز ناتل خانلرى»، در سخنواره : پنجاه و پنج گفتار پژوهشى به ياد دكتر پرويز ناتل خانلرى، به كوشش ايرج افشار و هانس روبرت رويمر، تهران: توس، 1376ش؛
(5) بنياد فرهنگ ايران، كارنامه بنياد فرهنگ ايران، تهران 1350ش؛
(6) تاريخ قيام پانزده خرداد به روايت اسناد، مؤلف: جواد منصورى، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامى، 1377ـ1378ش؛
(7) جهانگير تفضلى، خاطرات جهانگير تفضلى، به كوشش يعقوب توكلى، تهران 1376ش؛
(8) صفدر تقىزاده، «آخرين نوشتهاى كه خانلرى در دست داشت»، دنياى سخن، ش 34 (مهر 1369)؛
(9) عبدالرحيم جعفرى، «سر و سامان دادن به كتابهاى درسى»، همان؛
(10) پرويز خانلرى، «با دكتر خانلرى: درباره حافظ، نيما، هدايت، آلاحمد، مينوى، دهخدا، فرزاد و مجله سخن» (گفتگو)، آدينه، ش 13 (خرداد 1366ش الف)؛
(11) همو، «به دوستان جوانم»، سخن، دوره 6، ش 4 (خرداد 1334)؛
(12) همو، «چند برگ از دفتر خاطرات دكتر خانلرى»، مجله ايرانشناسى، سال 3، ش 2 (تابستان 1370الف)؛
(13) همو، «خاطرات پرويز ناتل خانلرى» (گفتگوكننده: يداللّه جلالىپندرى)، آينده، سال 16، ش 5ـ 8 (مرداد ـ آبان 1369الف)؛
(14) همو، «خيلى نترسيم از اينكه كلمه اصل خارجى داشته باشد» (گفتگو)، آدينه، ش 12 (خرداد 1366ش ب)؛
(15) همو، «دام بدنامى»، در قافلهسالار سخن: خانلرى، تهران: نشرالبرز، 1370ش ب؛
(16) همو، «من و نيما»، در همان، 1370ش ج؛
(17) همو، «هدايت يك تيپ منحصر به فرد بود (آخرين مصاحبه دكتر خانلرى)»، دنياى سخن، ش 34 (مهر 1369ب)؛
(18) حسين خطيبىنورى، «به ياد دوست از دست رفتهام»، در قافلهسالار سخن، همان؛
(19) منصور رستگار فسايى، احوال و آثار دكتر پرويز ناتل خانلرى، تهران 1379ش؛
(20) محمدامين رياحى، «ماجراى كتابهاى درسى»، بخارا، سال 1، ش 2 (مهر و آبان 1377)؛
(21) عبدالحسين زرينكوب، حكايت همچنان باقى، تهران 1376ش؛
(22) سخنواره: پنجاه و پنج گفتار پژوهشى به ياد دكتر پرويز ناتل خانلرى، به كوشش ايرج افشار و هانس روبرت رويمر، تهران: توس، 1376ش؛
(23) علىاكبر سعيدى سيرجانى، «يادى از بنياد فرهنگ ايران»، قافلهسالار سخن، همان؛
(24) محمدعلى سفرى، قلم و سياست، تهران 1371ـ1380ش؛
(25) شعر نو از آغاز تا امروز: 1350ـ 1301، انتخاب و مقدمه و تفسير از محمد حقوقى، (تهران): يوشيج، 1369ش؛
(26) محمدرضا شفيعى كدكنى، «ادبيات ايران از روزگار جامى تا به امروز»، در ادبيات ايران از آغاز تا امروز، ترجمه يعقوب آژند، تهران: نشر گستره، 1380ش؛
(27) همو، «خانلرى و تحقيقات ادبى»، دنياى سخن، ش 34 (مهر 1369)؛
(28) على اشرف صادقى، «(درباره )تاريخ زبان فارسى»، راهنماى كتاب، سال 13، ش 10ـ12 (دى ـ اسفند 1349)؛
(29) منير طه، «دكتر خانلرى و شاگردانش»، مجله ايرانشناسى، سال 3، ش 2 (تابستان 1370)؛
(30) بزرگ علوى، خاطرات بزرگ علوى، چاپ حميد احمدى، تهران 1377ش؛
(31) همو، «خانلرى فرهنگى و خانلرى سياسى»، دنياى سخن، ش 34 (مهر 1369)؛
(32) محمد فرزان، «چند نكته در تصحيح ديوان حافظ»، راهنماى كتاب، سال 2، ش 4 (دى 1338)، سال 3، ش 2 (تير 1339)؛
(33) زهرا كيا (خانلرى)، «من و پرويز»، در قافلهسالار سخن، همان؛
(34) متن كامل مذاكرات هيأت دولت طاغوت در پانزدهم خرداد :1342 اسناد فاش نشدهاى از قيام خونين پانزده خرداد، تهران: دفتر هيأت دولت و روابط عمومى نخستوزيرى، ?(1362ش)؛
(35) جلال متينى، «پيمان پايدار با فرهنگ ايران»، مجله ايرانشناسى، سال 3، ش 2 (تابستان 1370)؛
(36) فتحاللّه مجتبائى، «دوستان و دشمنان خانلرى»، دنياى سخن، ش 34 (مهر 1369)؛
(37) مصطفى مقربى، «وزن شعر فارسى»، راهنماى كتاب، دوره 2، ش 2 (شهريور 1338)؛
(38) حسينعلى ملاح، «خانلرى و موسيقى»، در قافلهسالار سخن، همان؛
(39) محمدسرور مولائى، «بيست و دو سال با استاد»، همان؛
(40) نادر نادرپور، «مردى از بلنديها: به ياد دكتر پرويز ناتل خانلرى»، آينده، سال 16، ش 9ـ12 (آذر ـ اسفند 1369)؛
(41) همو، «مكتب 'سخن'، و نثر 'دبيرى' : پژوهشى كوتاه در شيوه نگارش دكتر پرويز ناتل خانلرى»، مجله ايرانشناسى، سال 3، ش 2 (تابستان 1370)؛
(42) ابوالحسن نجفى، «حافظ : نسخه نهايى»، نشر دانش، سال 2، ش 1 (آذر و دى 1360)؛
(43) احسان يارشاطر، «درگذشت سخن سالار»، مجله ايرانشناسى، سال 2، ش 3 (پاييز 1369)؛


(44) EIr. s.v. "Bonyad-e Farhang-e Iran" (by Ahmad Tafaz‌z‌oli).

/ عبدالحسين آذرنگ /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6823
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست