بداؤنی ، عبدالقادر بن ملوکشاه بن حامد، مترجم از عربی و سانسکریت به فارسی و مورّخ دربار اکبر از سلاطین تیموری هند. او در 947 در تُدا (واقع در امیرنشینِ سابق جیپور) متولّد شد. دوران کودکی را در بَساوَر، 29 کیلومتری شمال شرقیِ تدا، گذراند. در 960، او را برای ادامة تحصیل نزد شیخ حاتم سَنْبهَلی و شیخ ابوالفتح سنبهلی ( تهانیسری ) فرستادند. در 966، همراه پدر خود ملوکشاه ، به آگره رفت و نزد شیخ مبارک ناگَوْری ، پدر ابوالفضل وفیضی ، به تحصیل پرداخت . فقه حنفی را نیز نزد قاضی ابوالمعالی فراگرفت . پس از مرگ پدرش در 969، به بدائون و سپس ، در 973، به پَتیاله رفت و در آنجا، به عنوان «صدر»، به خدمت حسین خان درآمد. مدت نه سال در خدمت وی باقی بود و در سفر به لکهنو و گانت اوگولا او را همراهی کرد. در 981، میان آنها اختلاف افتاد و از یکدیگر جدا شدند. در خلال این سالها، وی تحصیلات دینی خود را ادامه داد و به محضر عالمانی چون شیخ نظام الدین اَمبیتهعَوی ، شیخ اَبّان اَمْروهَوی ، شیخ اَللّه بخش گته مَکْتِسیری ، و شیخ محمد حسین سِکَندره ای راه یافت .

بدائونی در 981 با مساعی مهرآمیز جلال الدین قورچی ، «منصبدار» پانصدی ، و حکیم عین الملک ، طبیب دربار، به اکبرشاه معرفی شد. اکبرشاه که تحت تأثیر مهارت بدائونی در مناظره قرار گرفته بود، در 982، به او منصب امامت (پیشنمازی ) بخشید و به وی فرمان داد که ، به عنوان منصبدار بیستی ، اسبها را به داغگاه ببرد. شکست بداؤنی در رقابت با ابوالفضل در این مقام (ابوالفضل نیز همزمان با بداؤنی به دربار راه یافته بود) مایة تلخکامی وی شد و او را واداشت که مدد معاشی به مبلغ یکهزار «بیغا» را، ابتدا در بَساور، و سپس در 997 در بدائون ، بپذیرد. ناکامی بداؤنی ، پس از قضاوت نادرستی که دربارة برتری خود بر ابوالفضل داشت ، بر نظر وی دربارة وقایع دربار اکبرشاه و فعالیتهایی مذهبی که ابوالفضل در آن سهم بسزایی دارا بود تأثیر نهاد. با ترک دربار اکبرشاه چیزی نمانده بود که بدائونی از الطاف و عنایات شاه محروم شود و فقط ، با وساطت خواجه نظام الدین احمد مؤلّف طبقات اکبری که در 967 در آگره ملاقاتش کرده بود، از این خطر نجات یافت . اما، از 982 به بعد، به فرمان اکبرشاه به کارهای ادبی مشغول شد. در تاریخ درگذشت او اختلاف است (رجوع کنید به استوری ، ج 1، بخش 1، ص 437). اما استوری اشاره می کند (ج 1، بخش 2، ص 1309) که «اگر اشاره به مرگ ظهوری و ملک قمّی بعدها به سرگذشت ظهوری در منتخب التواریخ (ج 3، ص 269) افزوده نشده باشد، 1024 به حقیقت نزدیکتر می نماید».

آثار ادبی بداؤنی عبارت است از: 1) کتاب الحدیث ، که از میان رفته است ، حاوی چهل حدیث در فضیلت جهاد که در 986 به اکبرشاه پیشکش شده است ؛ 2) نامة خردافزا ، ترجمه از سِنْگهاسن بَتّیسی ، مجموعه ای از 32 حکایت دربارة راجه بکَر ماجی اهل مالوَه ، که به فرمان اکبرشاه در 982 به رشتة تحریر درآمد؛ 3) رزمنامه ، ترجمه ای از مهابهارات ، که به توصیة اکبرشاه در 990 صورت گرفت ؛ 4) ترجمه ای از رامایان که در 992 به فرمان اکبرشاه آغاز و در 997 به وی عرضه شد؛ 5) بخشی از تاریخ اَلْفی ، شامل تاریخ عمومی اسلام از آغاز تا سال 1000، که در 993 به اشارة اکبرشاه آغاز شده بود و در سال 1000 بداؤن در مجلدات اول و دوم آن تجدید نظر کرد؛ 6) نجات الرشید ، اثری در تصوّف ، اخلاق و جنبش مهدوی در عصر بداؤن ؛ 7) بازنویسی و تلخیص ترجمة یکی از تواریخ کشمیر به قلم ملاّ شاه محمد شاه آبادی (احتمالاً راج ترنگینی )؛ 8) بخشی از ترجمة معجم البلدانِ یاقوت به زبان فارسی ؛ 9) ترجمة مختصر جامع التواریخ رشیدالدین به خواهش اکبرشاه در سال 1000؛ 10) تکمیل بحرالاسمار ، ترجمه ای فارسی از افسانه ای سانسکریت ، ظاهراً کَته'اساگَر، که قبلاً برای سلطان زین العابدین کشمیری صورت گرفته بوده ، به فرمان اکبرشاه در 1003؛ 11) منتخب التواریخ ، تاریخ عمومی مسلمانانِ هندوستان از عهد سبکتکین تا 1004 که تألیف آن از 999 آغاز شده و، در پایان آن ، زندگینامه های شیوخ و علما و پزشکان و شاعران آمده است . بخش اعظمِ منتخب التواریخ تا 1002 متّکی بر طبقات اکبریِ خواجه نظام الدین احمد بوده که بداؤنی با شیوة خاص خود نکات و مطالبی بدان افزوده است . این اثر به جهت انتقادات خصمانة بداؤنی نسبت به فعّالیتهای مذهبی اکبرشاه شهرت یافته است . ظاهراً وجود این کتاب دست کم تا دهمین سال سلطنت جهانگیر پنهان نگه داشته می شد (ملاّ عبدالباقی نهاوندی ، مؤلّف کتاب مآثر رحیمی ، زمانی که کتاب خود را در 1025 به پایان می بُرد از وجود آن بیخبر بود). بنابر نظر شیخ محمدبقا سَهارَنپوری در مرآة العالم (1087)، فرزندان بداؤنی به جهانگیر اطمینان دادند که از وجود آن کتاب مطّلع نبوده اند ( > مجموعة نسخه های خطی موزة بریتانیا < ، ش 7657، گ 452 پ ، ر). بداؤنی خود نیز به نیتش در پنهان نگه داشتن این کتاب اشاره کرده است (ج 3، ص 398(

---

منابع :
(1) ( محمد حسین آزاد، دربار اکبری ، لاهور 1988، ص 419-462 ) ؛
(2) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ؛
(3) G. Meredith - Owens, British Museum quarterly, xx , 3, 62-63;
رجوع کنید به

(4) رزمنــامه بـرای نسخـه ای دیگـر از ;
(5) C. A. Storey, Persian literature: a biobibliographical survey , London 1927-, I/1, 435-440.

) / د. اسلام / هاردی (