responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6799

 

خانات چَغَتاى ، خانات چَغَتاى، بازماندگان چغتاى* كه در قلمرو او بر قسمتى از ماوراءالنهر امارت كردند. اولوسِ چغتاى سرزمين وسيعى از حدود اويغور تا سمرقند و بخارا را دربرمىگرفت. مركز آن شهرك قوناس بر كرانه رودخانه ايلى بود (جوينى، ج 1، ص 31، 226؛ نيز رجوع کنید به بارتولد، ص 205). قلمرو خانات چغتاى از نظر جغرافيايى بسيار متنوع بود و از كوهها و جلگههاى نواحى غربى، كه شهرهاى پرجمعيتى چون سمرقند و بخارا را دربرمىگرفت، تا بيابانها و استپهاى نواحى شرقى و شمالى و شهرهاى نه چندان آباد را شامل مىشد. ازاينرو، تفاوت ژرفى به لحاظ قومى، زبانى، دينى و اقتصادى در دو بخش وجود داشت. همين امر تأثير بسزايى در تحول تاريخى اولوس چغتاى داشت (رجوع کنید به حيدرميرزا دوغلات، مقدمه الياس، ص نود نودوهشت).

پس از مرگ چغتاى در 638، با نظر اوگتاى قاآن*، قرههولاكو (نوه چغتاى) جانشين او شد. در 644، گيوك* جانشين اوگتاى شد و قرههولاكو را از حكومت خلع و يسو، پسر چغتاى، را جانشين او كرد (جوينى، ج 1، ص 228ـ 229). با به حكومت رسيدن منگوقاآن، يسو از اطاعت او سرپيچيد. منگوقاآن نيز او را به دربار باتو تبعيد كرد (همان، ج 3، ص 59).

در اين زمان، خاندانهاى اوگتاى و چغتاى فرودستان سياسى (و دو خاندان تولوى* و جوجى* فرادستان سياسى) محسوب مىشدند. موقعيت خاندانهاى اوگتاى و چغتاى سبب نزديكى آنها شد (رجوع کنید به ادامه مقاله).

با بركنارى يسو، منگو بار ديگر قرههولاكو را به خانى اولوسِ چغتاى منصوب كرد، اما او پيش از آنكه به اردوى خويش برسد، درگذشت. ازاينرو منگوقاآن، مباركشاه (فرزند خردسال قرههلاكو) را جانشين او كرد و نيابتش را به مادر وى، اورقينهخاتون، واگذاشت (جوينى، ج 1، ص230) كه ده سال بر اولوس چغتاى حكومت كرد. اين رويدادها و همچنين آشفتگى در تعيين سرحدات و دخالتهاى خاندان تولوى، خانات چغتاى را تضعيف كرده بود (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 34ـ39؛ رشيدالدين فضلاللّه، ج 1، ص 540).

منگوقاآن در 656 درگذشت و چون فرزند پسر نداشت، برادرش (اريغ بوكا) جانشين او شد. اَريغ بوكا، اَلْغُو (نواده چغتاى) را به امارت خانات چغتاى برگزيد. در كشمكش ميان قوبيلاى و اريغ بوكا بر سر جانشينى منگوقاآن، الغو جانب قوبيلاى را گرفت؛ اما پس از مدتى از فرمان او سرپيچيد (رجوع کنید به رشيدالدين فضلاللّه، همانجا). وى در 662 درگذشت و پس از او بار ديگر، مباركشاه به قدرت رسيد. وى نخستين فرمانرواى اين خانات بود كه اسلام آورد. اندكى بعد، بَراق خان* (نواده چغتاى) با حمايت قوبيلاى بر مباركشاه شوريد. براق در 663 در اوزگند، خزاين مباركشاه را گرفت و بخش غربى اولوس چغتاييان را تصرف كرد (همان، ج 1، ص 536ـ537، 540ـ 541؛ وصّافالحضره، ص 67).

از سوى ديگر، قيدوخان* (نواده اوگتاى) كه از اريغ بوكا حمايت مىكرد، در بخش شرقى سرزمين چغتاييان مدعى خانى شد. قوبيلاى نيز بر آن شد تا با حمايت از براق، قيدو را سركوب كند، اما حتى تلاشهاى براق نيز نتوانست از پيشرفتهاى نظامى قيدو جلوگيرى كند (وصّافالحضره، ص 66ـ68) و او سرانجام سازش با قيدو را پذيرفت. وقتى براق از قصد خود براى حمله به متصرفات اباقاخان (پسر هولاكو و ايلخان ايران) خبر داد، قيدو براى دور كردن براق از ماوراءالنهر و فرستادن او به معركهاى نامعلوم، مخالفتى نكرد (رجوع کنید به همان، ص 68ـ70). براق در نبرد با اباقاخان شكست خورد و به قيدو پناه برد، اما در 668 به دستور قيدو به قتل رسيد (رجوع کنید به همان، ص 72ـ76؛ خواندمير، ص 261ـ 262). با مرگ براق، بازماندگان او در اتحاد با فرزندان الغو، به مبارزه با قيدو پرداختند اما نتيجهاى نگرفتند. در 671، اباقاخان لشكرى روانه سرزمين چغتاييان كرد. آنان مردم گرگانج، خيوه و بخارا را قتلعام كردند. پس از بازگشت سپاهيان اباقاخان، بازماندگان براق در 674 به اين شهرها حمله بردند و آنچنان غارت و كشتار كردند كه تا هفت سال اين منطقه خالى از سكنه ماند. در اين ميان، قيدو توانست بيشتر سپاهيان براق را به همراهى با خويش درآورد و نواحى شرقى و شمالى سرزمين چغتاى را بار ديگر تصرف كند. او همچنين مسعودبيگ، پسر محمود يلواج* (وزير چنگيزخان)، را روانه سمرقند كرد و بر بخش غربى نيز تسلط يافت (رشيدالدين فضلاللّه، ج 1، ص 548؛ وصّافالحضره، ص 77ـ78). از زمان مرگ براق تا درگذشت قيدو در 700، خانزادگانى از سلاله چغتاى، كه عملا دستنشاندگان قيدو بودند، در بخش غربى اولوس چغتاييان به مسند خانى رسيدند؛ از جمله نيكپاى نوه چغتاى، از 668 تا 670؛ بغاتيمور نوه چغتاى، از 670 تا 685؛ و دُوا، پسر براق، از 685 تا 705 (وصّافالحضره، همانجا؛ رشيدالدين فضلاللّه، ج 1، ص 548، 573؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذيل "Cataygha aKhnate").

پس از مرگ قيدو، پسرش چپر* جانشين او شد و به گفته پدر، فرمانروايى دوا را بر خانات چغتاى پذيرفت و دوا نيز بهتدريج قدرت را در سرزمين اجدادىاش به دست گرفت (رجوع کنید به وصّافالحضره، ص450ـ451). دوا ضمن تصرف بخشهايى از قلمرو ايلخانان در خراسان، مناطقى از سرزمينهاى قوبيلاى را گرفت و برخى از شهرهاى ماوراءالنهر را بازسازى كرد (رجوع کنید به معينالدين نطنزى، ص 86ـ87).

پس از مرگ دوا در 705، پسرانش اقتدار خود را بر اولوس چغتاييان حفظ كردند. كُبَك پس از پدر، يك سالونيم عهدهدار امور بود و با ورود برادر بزرگش، ايسينبوقا، مسند خانى را به وى واگذار كرد. كُبك و ايسين بوقا شاهزاده يسور را كه با حمايت امپراتورى يوان (جانشينان قوبيلاى در چين) به ماوراءالنهر حمله كرده بود، شكست دادند و يسور به ايران گريخت (همان، ص 87ـ88). ايسين بوقا در 709 درگذشت و كبك بار ديگر به خانى رسيد، اما در جنگ با يسور كه از سوى اولجايتو حمايت مىشد، شكست خورد (رجوع کنید به سيفىهروى، ص 640ـ643). كبك نسبت به اسلافش اهميت بيشترى به زندگى يكجانشينى در بخش غربى اولوس چغتاييان مىداد. او در فاصله دو فرسنگى نخشب قصرى بنا كرد كه اهميت شهر را تحتالشعاع قرار مىداد. اين بنا به اصطلاح مغولى قَرشْى ناميده مىشد (لسترنج، ص470). سكههاى نقره او را، كه كُبَكى خوانده مىشد، مىتوان نخستين مسكوكات خانات چغتاى بهشمار آورد (د.اسلام، همانجا؛ ساندرز، ص 166).

كبك در 721 درگذشت (معينالدين نطنزى، ص 89ـ90). حمداللّه مستوفى (ص 586) ايلچىكداى را جانشين بلافصل كبك دانسته است. به نظر مىرسد كوتاه بودن دوره خانى ايلچىكداى سبب شده است كه بيشتر مورخان، وى را ناديده بگيرند. پس از ايلچىكداى، تَرمَشيرين، خان اولوس چغتاييان شد و سياستهاى كبك را ادامه داد. او اسلام آورد و خود را علاءالدوله ناميد. ظاهراً اين تحول نشانه ناخرسندى از سنّتهاى مغولى بود (رجوع کنید به معينالدين نطنزى، ص90). ترمشيرين به نواحى شرقى اولوس چغتاييان توجه كمترى داشت و چون در مغرب و شمال سرزمينش با ايلخانان ايران و خانات قپچاق درگير بود، به كشمير و پنجاب تاخت (رجوع کنید به همانجا؛ ساندرز، همانجا). ترمشيرين در 726 در جنگ با امير چوپان* در خراسان شكست خورد و به ماوراءالنهر گريخت و سال بعد (727) درگذشت (رجوع کنید به عبدالرزاق سمرقندى، ج 1، دفتر1، ص 96).

در منابع تاريخى، درباره رويدادهاى ده سال بعد (از مرگ ترمشيرين تا جلوس قزان سلطان در 736) اطلاعات روشنى وجود ندارد. ظاهراً آشفتگى سياسىِ ناشى از شكست ترمشيرين در خراسان، سبب اين امر بوده است. به گفته معينالدين نطنزى (ص90ـ91)، در اين دوره سه تن كه از نسل دُواخان بودند، به قدرت رسيدند. ابتدا دورچى تا 729 حكومت كرد و پس از او چنگشى، پسر دوا، به خانى رسيد. چنگشى بتخانهها را دوباره رونق داد و مساجد را تعطيل كرد. وى در 731 كشته و در نخشب به خاك سپرده شد. پس از او، برادرش بوزان به قدرت رسيد. وى در 736 به دست امرايش كشته شد. در اين زمان، مركز خانات چغتاى به درهايلى انتقال يافت و مبلّغان مسيحى اجازه يافتند مذهب خود را تبليغ كنند (د.اسلام، همانجا). پس از اين دوره آشفته، قزان سلطان (پسر يسور) به خانى رسيد. او با در پيش گرفتن سياستى خشن، توانست ماوراءالنهر را از شمال تورفان تا دشت قپچاق تصرف كند. قزان سلطان در 745 با شورش قَزغن، از امراى نظامى، روبهرو شد و سرانجام در 747، در جنگ با او كشته شد و از اين پس، امراى نظامى بر اولوس چغتاييان چيره شدند (رجوع کنید به معينالدين نطنزى، ص 91، 162؛
عبدالرزاق سمرقندى، ج 1، دفتر1، ص 239ـ243).

اميرقزغن، داشمنجه (دانشمندجى، از بازماندگان اوگتاى) را به خانى رساند، اما پس از دو سال، در 749 به قتل او فرمان داد و بَيان قلى (نبيره دواخان) را به جاى وى نشاند. حكومت واقعى ماوراءالنهر در دست امير قزغن بود و خانهاى دستنشانده او هيچ ارادهاى بر حكومت نداشتند (رجوع کنید به معينالدين نطنزى، ص 163ـ164). به نظر مىرسد اميرقزغن به غربىترين نواحى اولوس چغتاييان، كه همجوار قلمرو ايلخانان ايران بود، توجه بيشترى داشت. در اين زمان، درگيرى ميان ملك معزالدين كرت و اميرقزغن، زمينه شكلگيرى شعبهاى مستقل از خانات چغتاى را در بخش شرقى اولوس چغتاى فراهم كرد كه از نيمه دوم سده هشتم، به مثابه واحد سياسى و جغرافيايى متمايزى بهنام مغولستان، به وجود آمد. اولين خان اين ناحيه تغلق تيمور* خان بود (رجوع کنید به عبدالرزاق سمرقندى، ج 1، دفتر1، ص 328ـ329).

اميرقزغن در 760 درگذشت و پسرش (عبداللّه) جاى او را گرفت. عبداللّه، بيانقلى را كشت و فردى بهنام تيمورشاه را به خانى منصوب كرد، اما اميران ماوراءالنهر كه از عبداللّه در هراس بودند، سر به شورش برداشتند و سرزمين چغتاييان به آشوب كشيده شد و عبداللّه نيز كشته شد. سپس امير بيان سُلدوز حكومت را در دست گرفت. امير حاجى بُرلاس نيز بر نخشب، قرشى و كش چيره شد. با بروز وَضع ملوكالطوايفى، تغلق تيمور، خانِ مغولستان، سلطه خويش را بر ماوراءالنهر گسترش داد (رجوع کنید به معينالدين نطنزى، ص 96، 167؛
عبدالرزاق سمرقندى، همانجا). تيمور گوركان* در 763 به سلطه خاننشين مغولستان پايان داد و به همراه اميرحسين، نوه اميرقزغن، كابلشاه را كه از احفاد چغتاى بود، به خانى نشاندند. كابلشاه يكسال و چهارماه حكومت كرد و پس از وى، پسرش عادل سلطان به خانى رسيد، اما به دست تيمور كشته شد (رجوع کنید به معينالدين نطنزى، ص 104ـ105؛
عبدالرزاق سمرقندى، همانجا). تيمور سپس در 772، سيورغتمش (پسر داشمنجه) را به خانى برگزيد. سيورغتمش تا 790 حكومت كرد و در اين سال درگذشت و پسرش، محمود، جانشين او شد. محمود تا سه سال به نام پدرش خطبه خواند و سكه ضرب كرد (معينالدين نطنزى، ص 105، 213). او در جنگ آنقره همراه تيمور بود و ايلدرم بايزيد را دستگير كرد (رجوع کنید به عبدالرزاق سمرقندى، ج 1، دفتر2، ص 926). تاريخ مرگ محمود روشن نيست. پس از وى ديگر از دودمان چغتاى كسى عنوان خانى نگرفت. تيمور را مىتوان پاياندهنده حكومت خانات چغتاى بر ماوراءالنهر دانست.


منابع:
(1) واسيلى ولاديميرويچ بارتولد، تاريخ تركهاى آسياى مركزى، ترجمه غفار حسينى، تهران 1376ش؛
(2) جوينى؛
(3) حمداللّه مستوفى، تاريخ گزيده؛
(4) محمدحيدربن محمدحسين حيدرميرزا دوغلات، تاريخ رشيدى، چاپ عباسقلى غفارىفرد، تهران 1383ش؛
(5) غياثالدينبن همامالدين خواندمير، دستورالوزراء، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1317ش؛
(6) رشيدالدين فضلاللّه، جامعالتواريخ، چاپ بهمن كريمى، تهران 1362ش؛
(7) جان جوزف ساندرز، تاريخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران 1361ش؛
(8) سيفبن محمد سيفىهروى، تاريخنامه هراة، چاپ محمدزبير صديقى، كلكته 1362/1943، چاپ افست تهران 1352ش؛
(9) عبدالرزاق سمرقندى، مطلع سعدين و مجمع بحرين، چاپ عبدالحسين نوائى، تهران 1372ـ1383ش؛
(10) معينالدين نظنزى، منتخبالتواريخ معينى، چاپ پروين استخرى، تهران 1383ش؛
(11) عبداللّهبن فضلاللّه وصّافالحضره، تاريخ وصّاف، چاپ سنگى بمبئى 1269؛


(12) EI2, s.v. "CaKhatay ghanate" (by W. Barthold-[J. A. Boyle]);
(13) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930.

/ ابوالحسن فياض انوش /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6799
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست