خالد بن نجيح جَوّان ، خالد بن نجيح جَوّان، كنيهاش ابوعبداللّه، راوى امامى. وى از موالى و كوفى بود (نجاشى، ص 150). ظاهراً منظور از جَوّان، فروشنده جُوَن (جمع جُونىّ؛ نوعى پرنده سياه شنزار) يا جَونه (ظرفهاى عطارى با پوشش چرمى) است (رجوع کنید به ابنداوود حلّى، ص 87؛ مامقانى، ج 25، ص 80). مؤيد اين احتمال، روايتى است كه در آن به تجارت خالد از يمن به مكه تصريح شده است (رجوع کنید به طوسى، 1401، ج 7، ص 230؛ نيز رجوع کنید به موحدى ابطحى، ج 5، ص 378). در بعضى نسخهها نام وى، به اشتباه، خالدبن نجيح حوار (رجوع کنید به ابنداوود حلّى، همانجا)، جواز (ابنبابويه، 1363ش، ج 2، ص 481؛ طوسى، 1415، ص 198، پانويس 1)، خراز (طوسى، 1401، همانجا) و خواتيمى (ابنداوود حلّى، ص 244؛ علامه حلّى، ص 344) درج شده است (رجوع کنید به شوشترى، ج 4، ص 110؛ نيز براى تفصيل درباره اختلافات در نقل لقب خالد رجوع کنید به مامقانى، ج 25، ص 78ـ81).

برقى (1383ش، ص 31، 48) و نجاشى (همانجا) خالد را در شمار اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام ياد كردهاند. طوسى نيز گرچه ذيل اصحاب امام كاظم عليهالسلام (1415، ص 336) خالدبن نجيح را جدا از خالد جوّان ذكر كرده، اما پيشتر ذيل اصحاب امام صادق عليهالسلام (همان، ص 198) نام و لقب وى را يكجا آورده است كه از اتحاد اين دو حكايت دارد (نيز رجوع کنید به مامقانى، ج 25، ص 82، 195؛ خويى، ج 7، ص 36؛ شوشترى، ج 4، ص 109ـ110). ظاهراً او با امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام همنشينى داشته (براى نمونه رجوع کنید به برقى، 1330ش، ج 2، ص 482ـ483؛ كلينى، ج 6، ص 327) و در روايتى، خالد از خادمان امام كاظم عليهالسلام دانسته شده است (رجوع کنید به كشى، ص 452ـ453). بنابر اين گزارش، خالد نصى از امام كاظم بر امامت امام رضا را براى كسانى كه در اينباره ترديد و اختلاف داشتند، نقل كرده كه حاكى از اعتقاد صحيح وى دانسته شده است (رجوع کنید به ابنشهيد ثانى، 1411، ص 187، 586؛ مامقانى، ج 25، ص 82؛ خويى، ج 7، ص 36).

در كتاب نجاشى (همانجا) مدح يا قدحى درباره خالد ديده نمىشود، ولى كشى (ص 326) با نكوهش قائلان به غلو (به تعبير او: اهل ارتفاع)، ذيل شرح حال مفضلبن عمر، خالد را از غاليان شمرده است. ظاهرآ خالد به سبب روايت غلوآميزى كه از او درباره ربوبيت نقل شده، طعن شده است (رجوع کنید به همانجا؛ نيز رجوع کنید به صفّار قمى، ص 241ـ242؛ قس نورى، ج 4، ص 250ـ275، كه همين روايت را دالّ بر عدم غلو او دانسته است). شهيدثانى (ص 80) نيز تأكيد كرده كه نصى دالّ بر وثاقت وى نرسيده است (نيز رجوع کنید به ابنشهيدثانى، 1362ـ1365ش، ج 1، ص 13). اما برخى رجاليان متأخر خالد را به دليل واقع شدن در طريق ابنبابويه در مشيخه كتاب منلايحضرهالفقيه، حَسَن و معتمد دانسته و غلو او را به دليل روايات ديگرش نپذيرفتهاند (رجوع کنید به بهبهانى، ص 164ـ165، 228، 309، 345؛ نورى، ج 4، ص 275؛ مامقانى، ج 25، ص 84). حتى مامقانى (ج 25، ص 82ـ83) مدعى است كه براساس خبر كشّى (ص 452ـ 453) خالد اعتقاد صحيح داشته و از اينرو مامقانى او را به قوّت ايمان و صلابت در مذهب ستوده است. به گفته وى (همانجا)، اهل غلو بودن خالد فقط به ذهن كشّى خطور كرده و مخلّ به اعتقاد صحيح خالد نيست (براى تفصيل بيشتر در اينباره رجوع کنید به موحدىابطحى، ج 5، ص 385؛ نيز براى مجموعهاى از روايات ناظر بر مدح وى رجوع کنید به نمازى شاهرودى، ج 3، ص 318ـ319). خويى (ج 7، ص 36ـ37) به دلايل مورد استناد اين گروه براى اثبات وثاقت خالد اشاره كرده و اين دلايل را براى وثاقت او كافى ندانسته است (نيز رجوع کنید به بهبودى، ص 209).

خالد، در اغلب موارد بىواسطه يا به واسطه زراره، از امام صادق عليهالسلام (براى نمونه رجوع کنید به كلينى، ج 1، ص 342؛ ابنابىزينب، ص 171؛ ابنبابويه، 1363ش، ج 2، ص 343، 346، 481) و در موارد اندكى از امام كاظم عليهالسلام (براى نمونه رجوع کنید به كلينى، ج 6، ص 459؛ طوسى، 1401، همانجا) روايت كرده است. راويان شناختهشدهاى، از جمله صفوان (رجوع کنید به كلينى، ج 5، ص 78)، ابن ابىعمير (ابنبابويه، 1404، ج 4، ص 454) و بهويژه عثمانبن عيسى (كلينى، ج 1، ص 342، ج 2، ص 98، 538، ج 5، ص 567، ج 6، ص 306، 327، 336، 342، 522، ج 8، ص 243؛ ابنبابويه، 1362ش، ج 1، ص 228؛ طوسى، 1401، ج 2، ص 58)، كه همگى از اصحاب اجماعاند، و علىبن حَكَم (كلينى، ج 2، ص 226) از خالد روايت كردهاند (براى فهرستى از روايات وى در كتابهاى چهارگانه شيعه رجوع کنید به خويى، ج 7، ص 392؛ نيز رجوع کنید به برقى، 1330ش، ج 2، ص 482ـ 483، 488، 491، 503؛ صفّار قمى، ص 241ـ242، 264، 422). ظاهراً خالد صاحب كتاب بوده است، هر چند نجاشى و طوسى در فهرستهاى خويش اسمى از آن نبردهاند. شاهد اين احتمال، طريقى است كه ابنبابويه در مشيخه كتاب خويش ذكر كرده است (1404، ج 4، ص 454؛ نيز رجوع کنید به موحدى ابطحى، ج 5، ص 381ـ382). بهرغم قدحى كه درباره خالد رسيده، برخى فقها به بعضى روايات او اعتماد كردهاند، از جمله درباره استحباب جزم اذان و اقامه و استحباب كُند گفتن اذان و سريع گفتن اقامه، به روايتهاى او استناد شده است (رجوع کنید به شهيد اول، ج 3، ص 208؛ موسوى عاملى، ج 3، ص 285؛ نجفى، ج 9، ص 94).

بنابر روايتى، خالد در سال 174 در مكه درگذشته است (صفّار قمى، ص 265)، اما به احتمال بسيار اين نقل صحيح نيست؛ چه، خالد پس از شهادت امام كاظم عليهالسلام (سال 183) و در زمان امام رضا عليهالسلام از دنيا رفته است (موحدى ابطحى، ج 5، ص 380).

---

منابع:
(1) ابن ابىزينب، الغيبة، چاپ فارس حسون كريم، قم 1422؛
(2) ابنبابويه، كتابالخصال، چاپ علىاكبر غفارى، قم 1362ش؛
(3) همو، كتاب مَنلايـَحضُرُه الفقيه، چاپ علىاكبر غفارى، قم 1404؛
(4) همو، كمالالدين و تمامالنعمة، چاپ علىاكبر غفارى، قم 1363ش؛
(5) ابنداوود حلّى، كتابالرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف 1392/1972، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(6) ابنشهيد ثانى، التحريرالطاووسى، چاپ فاضل جواهرى، قم 1411؛
(7) همو، منتقىالجمان فى الاحاديث الصحاح و الحسان، چاپ علىاكبر غفارى، قم 1362ـ1365ش؛
(8) احمدبن محمد برقى، كتابالرجال، در ابنداوود حلّى، كتابالرجال، تهران 1383ش؛
(9) همو، كتابالمحاسن، چاپ جلالالدين محدث ارموى، تهران 1330ش؛
(10) محمدباقر بهبودى، معرفةالحديث و تاريخ نشره و تدوينه و ثقافته عندالشيعة الامامية، تهران 1362ش؛
(11) محمدباقربن محمد اكمل بهبهانى، تعليقة وحيدالبهبهانى على منهجالمقال، (بىجا: بىنا، بىتا.)؛
(12) خويى؛
(13) شوشترى؛
(14) محمدبن مكى شهيد اول، ذكرىالشيعة فى احكامالشريعة، قم 1419؛
(15) زينالدينبن على شهيدثانى، الرعاية فى علمالدراية، چاپ عبدالحسين محمدعلى بقّال، قم 1408؛
(16) محمدبن حسن صفّار قمى، بصائر الدرجات فى فضائل آل محمد «ص»، چاپ محسن كوچهباغىتبريزى، قم 1404؛
(17) محمدبن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، چاپ حسن موسوىخرسان، بيروت 1401/1981؛
(18) همو، رجالالطوسى، چاپ جواد قيومىاصفهانى، قم 1415؛
(19) حسنبن يوسف علامه حلّى، خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، (قم) 1417؛
(20) محمدبن عمر كشى، اختيار معرفةالرجال، (تلخيص) محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348ش؛
(21) كلينى؛
(22) عبداللّه مامقانى، تنقيحالمقال فى علمالرجال، چاپ محيىالدين مامقانى، قم 1423ـ؛
(23) محمدعلى موحدىابطحى، تهذيب المقال فى تنقيح كتاب الرجال للشيخالجليل ابىالعباس احمدبن علىالنجاشى، ج 5، قم 1417؛
(24) محمدبن على موسوى عاملى، مدارك الاحكام فى شرح شرائعالاسلام، قم 1410؛
(25) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشيعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407؛
(26) محمدحسنبن باقر نجفى، جواهرالكلام فى شرح شرائع الاسلام، ج 9، چاپ عباس قوچانى، بيروت 1981؛
(27) على نمازى شاهرودى، مستدركات علم رجال الحديث، تهران 1412ـ1415؛
(28) حسينبن محمدتقى نورى، خاتمة مستدرك الوسائل، قم 1415ـ1420.

/ مژگان سرشار /