خالدات، جزاير ، خالدات، جزاير، مجمعالجزايرى در مغرب افريقاى شمالى در اقيانوس اطلس شمالى. جزايرخالدات كه امروزه جزاير كانارى / قنارى ناميده مىشود، از متصرفات كشور اسپانيا و مورد ادعاى كشور مراكش است. نام اين جزاير در منابع به صورتهاى مختلف آمده است. استرابون (ج 1، ص 7) آن را بلست و مؤلف حدودالعالم (ص 21) آن را جزاير خاليه ناميده و از معادن زر آن ياد كرده است. در نوشتههاى بطلميوس و منابع لاتين جزاير خوشبختى ناميده شده است (نفيس احمد، ص112ـ113؛
د.اسلام، چاپ دوم، ذيل "Djazairal- Khalida") بيشتر مؤلفان مسلمان اين جزاير را خالدات ناميدند (رجوع کنید به ابنرسته، ص 85؛
بكرى، ج 1، ص 203؛
ابوالفداء، ص 7ـ 8) و به نام جزاير سعادت ــكه برگردان واژه لاتين است ــ نيز اشاره كردند (رجوع کنید به ياقوتحموى، ذيل «الجزايرالخالدات»؛
بتانى، ص 25؛
دمشقى، ص 28). البته به گفته ابوالفداء (ص 187)، جزاير سعادت بين جزاير خالدات و ساحل افريقا قرار دارد.

جزاير خالدات مركّب از سيزده جزيره كوچك و بزرگ است كه در حدود 95 كيلومترى ساحل غربى افريقا و 1317 كيلومترى اسپانيا در 13 تا 18 طول غربى نسبت به گرينويچ و ْ28 تا ْ30 عرض شمالى قرار دارد و در مجموع حدود 242، 7 كيلومترمربع وسعت دارد (رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تايمز<، نقشه 83؛
الموسوعةالعربية، ذيل «الكنارى (جزر)»). در بيشتر منابع قديم اسلامى، جزاير خالدات مركّب از شش جزيره ذكر شده است كه احتمالا بزرگترين جزاير اين مجموعه بودهاند (براى مثال رجوع کنید به ابنرسته؛
حدودالعالم، همانجاها؛
ابوريحان بيرونى، ص 173؛
دمشقى، ص 179). در سدههاى اخير جزاير خالدات مركّب از هفت جزيره دانسته شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).

يونانيان قديم كه زمين را كروى و فقط ربعى از آن را مسكون مىدانستند، تمام جهان مسكون را در مشرق جزاير خالدات فرض مىكردند. به همين سبب، يونانيان و پس از آن روميها و نيز در دوره اسلامى، مختصّات هر نقطه از جهان مسكون را با نسبت دورى و نزديكى به اين جزاير مشخص مىكردند و جزاير خالدات مبناى طول جغرافيايى بلاد بهشمار مىرفت (رجوع کنید به بكرى، ج 1، ص 181؛
ادريسى، ج 1، ص 17، 103؛
ابوالفداء، ص 7ـ8، 187). درباره اينكه چه كسى و در چه زمانى نخستين بار جزاير خالدات را مبناى طول جغرافيايى سرزمينها قرار داده، اطلاع دقيقى در دست نيست، اما در نقشهها و نوشتههايى كه از بطلميوس بهدست آمده مبناى محاسبه مدار نصفالنهار جزاير خالدات بوده است (رجوع کنید به ابنسباهىزاده، ص 269؛
هولت ينسن، ص 26) و احتمالا براساس ترجمه آثار بطلميوس، مسلمانان نيز اين جزاير را مبناى طول جغرافيايى بلاد قرار دادهاند. درباره اينكه كدام جزيره از جزاير خالدات مبدأ طول جغرافيايى بوده است نيز اطلاع دقيقى در دست نيست. بهگفته ابوريحان بيرونى (متوفى 440؛
همانجا)، طول پارهاى از شهرها از ساحل افريقا و طول برخى شهرها از جزاير خالدات محاسبه مىشد (نيز رجوع کنید به حمداللّهمستوفى، ص 237). به نوشته حسنزاده آملى (ج 1، ص 181)، مبناى طول بلاد بر يك نسق نيست و مبدأ طول جغرافيايى از نقطه غربى جزيره فر محاسبه مىشد (نيز رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 8). در عين حال، در مناطق ديگر، شيوه ديگرى معمول بود. دانشمندان قديم هندوچين و تركستان از منتهاى عمارت شرقى گنگ دژ به جاى جزاير خالدات براى محاسبه طول جغرافيايى استفاده مىكردند. در دوره معاصر همزمان با جزاير خالدات، از نصفالنهارهاى مختلفى از جمله پاريس ــكه مبناى طول جغرافيايى در كتاب مرآةالبلدان تأليف اعتمادالسلطنه قرار گرفته است ــ استفاده شده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه؛
حسنزاده آملى، همانجاها).

بيشتر مسلمانان بيش از ده قرن جزاير خالدات را مبناى سنجش طول جغرافيايى قرار دادهاند. با اين حال، مطالب گستردهاى درباره ويژگيهاى اين جزاير در منابع ديده نمىشود. موقعيت اين جزاير در نوشتههاى دوره اسلامى، در اقيانوس اطلس يا بحر محيط غربى (رجوع کنید به بحرالمحيط*) و در 10 غربى از ساحل افريقا ذكر شده است (رجوع کنید به ياقوتحموى، همانجا؛
دمشقى، ص 176؛
ابنسباهىزاده، ص 35؛
نيز رجوع کنید به كراچكوفسكى، ص 85). بهگفته ابوالفداء در قرن هشتم (ص 7)، اين جزاير آباد نبوده، اما در قرن دهم، ابنسباهىزاده (ص 113) آن را آباد وصف كرده است.

دانشمندان مسلمان براى محاسبه طول جغرافيايى بلاد نسبت به جزاير خالدات به شيوههاى مختلفى اقدام مىكردند. پيش از ابوريحان بيرونى، روش محاسبه از طريق رصد خسوف ماه بود كه بىاشتباه نبود؛
اما ابوريحان نخستين دانشمندى است كه روش زمينى محاسبه طول را ابداع كرد و با تعيين دقيق كوتاهترين فاصله خطى، طول جغرافيايى را اندازهگيرى كرد (نفيس احمد، ص 113؛
نيز رجوع کنید به ابوريحان بيرونى، ص 172ـ176). شيوه ارائه اندازه طول جغرافيايى نيز غالباً براساس ارزش عددى حروف ابجد (جُمَّل) بوده است. براى مثال، حمداللّه مستوفى (ص 75، 145) طول قاين از اقليم چهارم را از جزاير خالدات «مح ك» و طول شهر تبريز را «فب» و ابوالفداء (ص420) طول رى را «عو» درجه و «ك» دقيقه و عرض آنجا را «له» درجه و «له» دقيقه ذكر كردهاند.

با اينهمه، بهسبب انتخاب نصفالنهار مبدأ و دشواريهاى محاسبه فاصله شرقى ـ غربى تا سده دوازدهم/ هجدهم، دشواريهايى در تعيين طول جغرافيايى وجود داشت (رجوع کنید به نفيس احمد، ص 112). در 1302/1884 توافق شد كه نصفالنهار گرينويچ مبناى سنجش طول جغرافيايى براى تمام نقاط جهان بهجاى جزاير خالدات و ديگر نصفالنهارها باشد (رجوع کنید به نقشه جغرافيايى*).

جزاير خالدات منشأ آتشفشانى دارد و بيش از 90% از مساحت آن كوهستانى و بيش از 80% از وسعت آن بيش از پانصد متر ارتفاع دارد. آب و هواى اين جزاير معتدل است، بهطورى كه ميانگين دماى سردترين ماه سال از ْ15 كمتر نيست و ميانگين دماى گرمترين ماه سال از ْ22 فراتر نمىرود. بارش عمدتآ در زمستانها و ميان پانصد تا هفتصد ميليمتر متغير است (>اطلس جامع جهان تايمز<؛
الموسوعة العربية، همانجاها).

---

منابع:
(1) ابنرسته؛
(2) ابنسباهىزاده، اوضح المسالك الى معرفة البلدان و الممالك، چاپ مهدى عيدالرواضيه، بيروت 2008؛
(3) اسماعيلبن على ابوالفداء، كتاب تقويمالبلدان، چاپ رنو و دسلان، پاريس 1840؛
(4) ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلالالدين همائى، تهران 1362ش؛
(5) محمدبن محمد ادريسى، كتاب نزهةالمشتاق فى اختراق الآفاق، بيروت 1409/1989؛
(6) اعتمادالسلطنه؛
(7) محمدبن جابر بتانى، كتاب الزيج الصابى، چاپ كارلو آلفونسو نالينو، ميلان 1899؛
(8) عبداللّهبن عبدالعزيز بكرى، كتاب المسالك و الممالك، چاپ ادريان فان ليوفن و اندرى فرى، تونس 1992؛
(9) حدودالعالم؛
(10) حسن حسنزادهآملى، دروس هيئت و ديگر رشتههاى رياضى، قم 1371ـ 1372ش؛
(11) حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب؛
(12) محمدبن ابىطالب دمشقى، كتاب نخبةالدهر فى عجائب البَرّ و البحر، بيروت 1408/1988؛
(13) ايگناتى يوليانوويچ كراچكوفسكى، تاريخ نوشتههاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران 1379ش؛
(14) الموسوعة العربية، دمشق: هيئة الموسوعة العربية، 1998ـ ، ذيل «الكنارى (جزر)» (از على موسى)؛
(15) نفيس احمد، خدمات مسلمانان به جغرافيا، ترجمه حسن لاهوتى، مشهد 1367ش؛
(16) آريل هولت ـ ينسن، جغرافيا: تاريخ و مفاهيم، ترجمه جلال تبريزى، تهران 1376ش؛
(17) ياقوت حموى؛


(18) EI2, s.v. "Al-Djazair al-Khalida" (by D.M. Dunlop);
(19) Strabo, The geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol.1, London 1949;
(20) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.

/ محمدحسن گنجى /