خاكى شيرازى ، خاكى شيرازى، ميرزامحمدامين، عارف سلسله چشتيه* در سده سيزدهم. لقب وى خاكىشاه (هدايت، 1382ش، ج 2، بخش 1، ص 352) و بنابه شهرتش، احتمالا اهل شيراز بوده است. او در آغاز جوانى به سياحت در فارس، عراق عجم (ايران مركزى) و عراق پرداخت و چندى نيز در عتبات عاليات مجاور بود. ارادت او به محبعلىشاه چشتى مسلّم است (همو، 1344ش، ص 436؛ همو، 1382ش، همانجا)، اما آغاز اين ارادت و چگونگى پيوستن او به سلسله چشتيه معلوم نيست.

پس از تكفير و اخراج محبعلىشاه از شيراز، خاكى در تكيه هفتتنان در خارج از اين شهر، خانقاه و مريدانى داشت، اما پس از مدتى شيراز را ترك كرد و به تهران آمد و باقى عمر را در اين شهر گذراند (هدايت، 1382ش، همانجا؛ ديوانبيگى، ج 1، ص524).

درباره تاريخ وفات او اتفاقنظر نيست. به گفته فسائى (ج 2، ص 146)، وى در حدود سال 1250 وفات يافت، اما اشاره ديوانبيگى مؤلف تذكره حديقةالشعراء (همانجا) حاكى از آن است كه خاكى شيرازى در سالهاى پس از 1260 هنوز در شيراز ساكن بوده است. باتوجه به اشاره هدايت (متوفى 1288؛ 1382ش، همانجا) به مرگ خاكى، يقيناً تاريخ وفاتش قبل از 1288 بوده است. وى در قبرستان حاجميرزا حسين (امروزه باغ فردوس) به خاك سپرده شده است (همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ج 9، قسم 1، ص 282 و پانويس).

درباره افكار و آثار خاكى اطلاع دقيقى در دست نيست. او از معدود ارادتمندان چشتيه در ايران بهشمار مىآمده است. رضاقلىخان هدايت (1344ش، همانجا) و معصوم عليشاه (ج 3، ص 335ـ336) به ارادت او به اين سلسله اشاره كرده اند (نيز رجوع کنید به آريا، تكمله، ص 258ـ259). خاكى از ظاهر شرع تجاوز نمىكرد (ديوانبيگى، همانجا) و در عين فقر، قناعت و در كمال عجز، مناعت داشت (هدايت، 1382ش، همانجا). وى ظاهرآ اشعارى نيز سروده اما به تدوين آنها توجهى نداشته است. هدايت (1382ش، همانجا) و ديوانبيگى (همانجا) ضمن اشاره به اين مطلب، يك رباعى و سه بيت از اشعار او را نقل كردهاند. افزون بر اين آقابزرگ طهرانى (ج 9، قسم 1، ص 282ـ 283) به دو قصيده از او اشاره كرده است: يك قصيده 35 بيتى و ديگرى قصيدهاى به التزام حذف نقطه. همچنين وى از چاپ ديوان فارسى خاكى در رثاى ائمه شيعه گزارش داده است.

---

منابع:
(1) غلامعلى آريا، طريقه چشتيّه در هند و پاكستان، تهران1383ش؛
(2) آقابزرگطهرانى؛
(3) احمد ديوانبيگى، حديقةالشعراء، چاپ عبدالحسين نوائى، تهران 1364ـ1366ش؛
(4) حسنبنحسن فسائى، تاريخ فارسنامه ناصرى، چاپ سنگى تهران 1312ـ1313/ 1895ـ1896، چاپ افست (1340ش)؛
(5) محمدمعصومبن زينالعابدين معصومعليشاه، طرائقالحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ 1345ش؛
(6) رضاقلىبن محمد هادى هدايت، تذكره رياضالعارفين، چاپ مهرعلى گركانى، تهران (1344ش)؛
(7) همو، مجمعالفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1382ش.

/ مريم دانشگر /