خاش ، خاش، شهرستان و شهرى در استان سيستان و بلوچستان.

1) شهرستان خاش، مشتمل بر سه بخش مركزى، ايَرَندِگان و نوكآباد و دو شهر خاش و نوكآباد، كه در مركز و مشرق استان واقع و از مشرق به پاكستان محدود است (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1385ش، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»؛ نيز رجوع کنید به نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران).

مهمترين كوههاى آن عبارتاند از: تَفْتان* (بلندترين قله ح 941،3 متر) در 43 كيلومترى شمال خاش، سياهبندان (بلندترين قله ح 925،2) در 66 كيلومترى شمالغربى خاش، شهسواران (بلندترين قله ح 875،2متر) در 67 كيلومترى شمالغربى خاش، پنج انگشت (بلندترين قله ح 271 ،2متر) در مركز و سريش (بلندترين قله ح 092 ،2متر) در جنوب شهرستان (جعفرى، ج 1، ص 158، 341، 368؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 117ـ118، ص 52). رودهاى دائمى و فصلى بَمْپور*، ايرندگان/ ايرَاندِگان، نازيل يا شوروُ، قلعهبيد، دَهْرْگُتْرا/ دهرگوترا، روتَك يا كاروچ/ كاروج در اين شهرستان جارى است (جعفرى، ج 2، ص 117، 131، 233، 241، 310، 463؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 117ـ118، ص 51ـ52).

دشتهاى وسيع و حاصلخيز اماميه، گوهركوه، تخترستم و سياه رشكك در اين شهرستان قرار دارند (يغمائى، ص 77). سنگهاى ديوريت و استاتيت (سنگ صابونى) در خاش يافت مىشود (عبداللّه گروسى، ص30).

شهرستان خاش به دليل مجاورت با كوه تفتان، تنها منطقه سرد بلوچستان است و موقعيت كشاورزى بهترى دارد (نيكبختى، ص 137؛ نيز رجوع کنید به يغمائى، ص 76). اهالى آن به كشاورزى و دامدارى و باغدارى اشتغال دارند، محصولات آن گندم، جو، برنج، ذرت، انگور، زردآلو، ترهبار و خرماست و پسته مرغوب منطقه گوهركوه و زردآلوى خاش جزو محصولات خوب شهرستان بهشمار مىرود (يغمائى، ص 77؛ نيكبختى، ص 138ـ139). از صنايع دستى آن سوزندوزى، قالىبافى، سبد و كلاهبافى بوده و قاليچههاى بلوچى خاش ظريف و پرطرفدار است (يغمائى، ص 77ـ78).

اهالى آن شيعه دوازده امامى و سنّى (حنفى) هستند و به زبان فارسى و بلوچى سخن مىگويند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج117ـ 118، ص53). در 1385ش، جمعيت شهرستان حدود 161،000 تن بود كه حدود 59،500 تن، شهرنشين و بقيه روستانشين بودند (مركز آمار ايران، 1385ش، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»). طوايف مستقلى از بلوچها در خاش زندگى مىكنند (رجوع کنید به همو، 1378ش، ص91ـ94؛ نيكبختى، ص 139ـ140).

راه اصلى زاهدان ـ خاش ـ سراوان و زاهدان خاش ايرانشهر، از اين شهرستان مىگذرد و از طريق راههاى فرعى به پاكستان مرتبط مىشود (اطلس راههاى ايران، ص 75، 86ـ88).

در 1316ش، شهرستان خاش متشكل از بخشهاى خاش، قصرقند، ايرانشهر، سراوان، بَزمان، سرباز، چاهبهار و زاهدان در استان هشتم (كرمان) قرار داشت (ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، ص 15ـ16). در 1329ش، خاش، بخش و شهرى در شهرستان زاهدان، در فرماندارى بلوچستان بود (ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص بيستو هشت، 475). خاش در 20 دى 1352 شهرستان شد (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1382ش، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»). در 1355ش، نام شهرستان خاش در استان سيستان و بلوچستان ذكر شده است (ايران. وزارت كشور، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»). در 1366ش، شهرستان خاش، داراى دو بخش و نُه دهستان در استان سيستان و بلوچستان بود (ايران. وزارت كشور. معاونت برنامهريزى و خدمات مديريت، ص 138؛ ايران. قوانين و احكام، ص 684). اين شهرستان به دليل برخوردارى از هواى نسبتاً مطلوب و خوش، خاش به معناى خوش، ناميده شده است (جعفرى، ج 3، ص 452). به روايتى، نادرشاه (حك : 1148ـ 1160) يكى از سرداران خود به نام ميربائىخان را براى سرپرستى طوايف بهخاش فرستاد. او براى تأمين راحتى خود قلعهاى بنا كرد كه خاش ناميده شد و به تدريج شهر خاش به گرد آن شكل گرفت (رجوع کنید به رزمآرا، ص 54). در منابع، ضبط خواش نيز آمده است (رجوع کنید به كيهان، ج 2، ص 135؛
جهانبانى، ص 11).

در شهرستان خاش، محوطههايى از دوره پارينه سنگى با نمونههاى ابزار سنگى كشف شده است (عبداللّه گروسى، ص 26ـ27؛
سيدسجادى، ص 149). از آثار قديمى آن قلعههاى حيدرآباد، كمالآباد و ناصرى هر سه از ساختههاى 1296 (رجوع کنید به رزمآرا، همانجا)، مسجدجامع خاش (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 117ـ118، ص 53)، قلعه ايرندگان و قبرستان هفتاد ملا (سازمان ميراث فرهنگى، صنايع دستى و گردشگرى سيستان و بلوچستان، 1388ش) است.

2) شهر خاش، مركز شهرستان خاش. اين شهر در ارتفاع 415،1 مترى از سطح دريا و در 185 كيلومترى جنوب زاهدان* (مركز استان) قرار دارد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 117ـ118، ص 52ـ53؛
قس جهانبانى، همانجا كه ارتفاع آن را 687 ،1متر آورده است). بيشترين دماى آن در تابستان ْ42 و كمترين آن در زمستان ْ8ر3- و ميزان بارندگى ساليانه آن حدود 328 ميليمتر است (سازمان هواشناسى كشور، ص 175).

خاش در 1326ش، شهر شد (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، 1382ش، همانجا). جمعيت خاش در 1385ش، حدود 56،000 تن بود (مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا).

پيشينه. به دليل وجود قناتهاى بسيار و مناسب بودن آب و هوا، خاش محل طوايف كوچنشين بلوچ بود ولى به سبب آزار اشرار، اين طوايف به نقاط ديگر كوچ كردند (رزمآرا، ص 53). اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 439)، خاش را يكى از آباديهاى سرحد با چندين رشته قنات ذكر كرده است. در 1204/1789، انگليسيها منطقه را اشغال كردند و سردار ايدوخان، رئيس طايفه ريگى، را براى اداره طوايف به خاش فرستادند، وى سه قلعه در آنجا بنا كرد (رزمآرا، ص 54).

جهانبانى (همانجا)، خاش را قلعهاى نظامى به ارتفاع ده متر و ساخته شده از خشت ياد كرده كه چند بناى كماهميت ديگر نيز در اطراف آن وجود داشته است. به نوشته وى، خاش مركز ساخلوى قواى عمده نظامى بود. اين مركز در گذشته بسيار آباد و ظاهرآ داراى هفتاد رشته قنات بود. در 1302ش، فرمانده لشكر جنوب، محمود آيرم، براى آرامش منطقه پادگانى در خاش احداث كرد (يكرنگيان، ص 343). در 1311ش، مسعود كيهان (ج 2، ص 135،260) خاش را قلعهاى نظامى جزو بلوچستان آورده است. در 1320، حاج على رزمآرا (ص 53)، آن را يكى از شهرهاى مهم مكران ذكر كرده است. چون خاش در مسير ايرانشهرـ چاهبهار و سراوان و راههاى مهم ديگر قرار داشت، اهميت ويژهاى يافت (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 473، 475، 479) و به مركز پادگان مكران بدل شد (رزمآرا، ص 55).

سايكس (ص130)، به قلعه خواش/ خاش اشاره نموده كه به نظر وى باتوجه به علائم و آثار كشت و زرع و خرابههاى چندين ده بين نصرآباد و خاش، در گذشته جزو نواحىآباد بوده است.

گفتنى است كه ابنفقيه (ص 206)، اصطخرى (ص 162)، ابنحوقل (ص418ـ420، 423)، مؤلف حدودالعالم (ص103)، مقدسى (ص 475) و ياقوت حموى (ذيل «خُوَاش»)، از خواش در سيستان*، نزديك رود هيرمند* در يك فرسخى بُست* (هم اكنون در افغانستان) و خواشِ ريقان/ ريگان در كرمان (مكران) ياد كردهاند، كه نبايد آنها را با اين خاش يكى دانست.

لسترنج (ص 317، پانويس 1) به كرسىنشين خواش در سرحد، در مشرق نَرماشير اشاره كرده است.

---

منابع:
(1) ابنحوقل؛
(2) ابنفقيه؛
(3) اصطخرى؛
(4) اطلس راههاى ايران، تهران: گيتاشناسى، 1385ش؛
(5) اعتمادالسلطنه؛
(6) ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، قانون تقسيمات كشور و وظايف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ دوم، تهران (بىتا.)؛
(7) ايران. قوانين و احكام، مجموعه قوانين و مقررات مربوط به وزارت كشور: از آغاز پيروزى انقلاب اسلامى تا پايان سال 1369، تهران 1370ش؛
(8) ايران. وزارت كشور، تقسيمات كشور شاهنشاهى ايران، تهران 1355ش؛
(9) ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب جغرافيا و اسامى دهات كشور، ج 2، تهران 1329ش؛
(10) ايران. وزارت كشور. معاونت برنامهريزى و خدمات مديريت. دفتر تقسيمات كشورى، اجراى قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشورى، تهران 1366ش؛
(11) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى: آذر 1385، (تهران 1385ش)؛
(12) همو، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛
(13) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، تهران 1368ـ1379ش؛
(14) اماناللّه جهانبانى، عمليات قشون در بلوچستان از مرداد تا بهمن 1307ش، تهران 1336ش؛
(15) حدودالعالم؛
(16) حاجعلى رزمآرا، جغرافياى نظامى ايران: مكران، تهران 1320ش؛
(17) سازمان ميراث فرهنگى، صنايعدستى و گردشگرى سيستان و بلوچستان، 1388ش.

Retrieved Jan. 30, 2010, from http://www.chht-sb.ir/ portal/index.php? option= com-datsogallery & Itemid= 28 & func=viewcategory & catid=12;


سازمان هواشناسى كشور، سالنامه آمارى هواشناسى: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛
منصور سيدسجادى، باستانشناسى و تاريخ بلوچستان، تهران 1374ش؛
عباس عبداللّه گروسى، جغرافياى تاريخى ناحيه بمپور بلوچستان: پَهْل پَهْرِه، تهران 1374ش؛
فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج 117ـ 118: خاش ـ نرهنو، تهران: اداره جغرافيائى ارتش، 1364ش؛
مسعود كيهان، جغرافياى مفصل ايران، تهران 1310ـ1311ش؛
مركز آمار ايران، سرشمارى اجتماعى ـ اقتصادى عشاير كوچنده 1377: جمعيت عشايرى دهستانها، كل كشور، تهران 1378ش؛
همو، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385: نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش.

Retrieved Jan. 17. 2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census 85/census 85. natayej/ census 85. rawdata;


مقدسى؛
نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران، مقياس 000' 500'1:2، تهران: سازمان نقشهبردارى كشور، 1383ش؛
سعيد نيكبختى، آهنگ بلوچستان: سفرنامه، (مشهد )1374ش؛
ياقوت حموى؛
اقبال يغمائى، بلوچستان و سيستان: سرزمين نژاده مردمان و پهلوانان سختكوش، (تهران) 1355ش؛
حسين يكرنگيان، سيرى در تاريخ ارتش ايران: از آغاز تا پايان شهريور 1320، تهران 1384ش؛


Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, London 1966;
Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran, New York 1902.

/ فرزانه ساسان پور/