responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 671

 

بُخور ، جادة یکی از قدیمترین جاده های کاروانی در شبه جزیرة عربستان . این جاده ، از جنوب و مغرب شبه جزیرة عربستان (از عمان ) آغاز می شد، و از یمن (شهرهای عدن و قان ) تا غزّه در کنار مدیترانه امتداد داشت . جادة بخور به شَبْوَه (پایتخت حضرموت )، سپس تِمْنَع (پایتخت دولت قَتَبان )، و وادی خَریب و مآرِب (پایتخت سبا)، و سپس به قَرن'اوُو در سرزمین مَعین امتداد می یافت و از آنجا به نجران می رفت و همچنان در جهت شمال ادامه داشت (تقی زاده ، قسمت 1-2، ص 21؛ اسین ، ص 32). نجران از مهمترین آبادیها و مراکز ارتباطی پیش از اسلام بود، زیرا در آن جاده های ممتد از جنوب به هم می پیوستند و جادة بازرگانی مهم شام از آنجا به جاده های عربستان جنوبی می پیوست . جادة دیگری از نجران ، از وادی دَواسر به یمامه و کرانه های جنوبی خلیج فارس و جادة عراق می پیوست (جوادعلی ، ج 1، ص 221). بخورات از محصولات قسمت جنوبی عربستان است که در جنگلهای بخور منطقه (کندر و مُرّ و غیره ) به دست می آمد. ادویة معطر و حیوانات کمیاب و پرارزش ، مانند طاووس و بوزینه ، و نیز کالاهای دیگر از هند و آفریقا (سومالی ) از راه دریا به جزیرة اسکوترا و به عمان در جنوب شرقی عربستان وارد می شد، و از آنجا با کالاهای جنوب غربی عربستان ، بویژه بخورات ، به گرهه (الاحساء) و بابل و تَدْمُر و فلسطین و صور (پایتخت فنیقیان ) حمل می شد. از عمان (مَغان یا سُحار) و دیلمون (بحرین )، جادة دیگری به حضرموت و سواحل جنوبی یمن وجود داشت (حورانی ، ص 16) و از مغرب عربستان در مناطقی که مَعینیان و سباییان و دولتهای دیگر حکومت می کردند، می گذشت و سپس از مکه و احتمالاً از یثرب (مدینه ) عبور می کرد تا بندر اَیْله (عقبه ) و از آنجا به شبة جزیره سینا و مصر، یا به شهر غَزّه در کرانة دریای مدیترانه ، می رسید و از آنجا به سوریه و فلسطین و فنیقیه و آسیای صغیر و دریای اژه (بحرالجزایر) و یونان ادامه می یافت (تقی زاده ، قسمت 1-2، ص 19-21). ظاهراً در این جاده ها پس از ظهور اسلام نیز رفت و آمد می شد و آبادیهایی در طول این جاده ها به چشم می خورد. جغرافیدانان مسلمان ، فاصلة آبادیها از بندرها و شهرهای جنوب عربستان تا شمال را با ماه و مرحله و میل ذکر کرده اند. به نوشتة اصطخری (ص 28) عَدَن (محل ورود کالاها) تا مکه حدود یک ماه فاصله داشت ، و از دو جاده به مکه می رفتند: یکی از ساحل دریا که دورتر بود، دیگری از جاده ای کوتاهتر که از صَنْعا (پایتخت یمن ) و صَعْدَه و جُرَش و نجران و طایف می گذشت و به مکه می رسید. به نوشتة ابن رسته (ص 177-178)، فاصلة مکه تا مدینه حدود 266 میل ، و به نوشتة مقدسی (ص 106) یازده مرحله (هر مرحله حدود شش فرسنگ ) بوده است . اصطخری (ص 27) طول جادة دمشق تا مدینه را حدود بیست مرحله نوشته است . مقدسی (ص 106-107) فاصلة شام تا مدینه را، با تعیین اماکن میان جاده ، حدود 23 مرحله ضبط کرده است . به نوشتة حِتّی (ص 74)، سفر کاروانهای تجارتی از مَعین تا بندر ایله هفتاد روز طول می کشیده است .

پس از مدینه جادة خشکی به دَیْدان (یا العُلا) می رسید (اولیری ، ص 155). به نوشتة یاقوت (ج 3، ص 709) العلا نام محلی از وادی القُری است که میان آنجا و شام قرار دارد. پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم هنگام رفتن به تبوک در آنجا فرود آمد و مسجدی بنا کرد. این محل که تقریباً در سه کیلومتری جنوب غربی دیدان قدیم ساخته شد، ابتدا قُرّح نام داشت ، سپس به العلا تغییر نام داد (تقی زاده ، قسمت 3-6، ص 10). جادة بازرگانی بخور پس از العلا به تَیْماء می رسد، که نامش در تورات آمده و در اسلام نیز شهرتی دارد. این محل (یا ناحیه ) عربستان جنوبی و حجاز و شام و عراق و مصر را به هم پیوند می داد (جوادعلی ، ج 1، ص 581). پس از آن پترا ( شهر سنگی ) مرکز مهم حمل و نقل مال التجارة دولتهای میان آبادیها و شهرهای حَوْراء و ایله و غَزّه و بُصری ' و دمشق بود. پترا از راه بیابان با ایران و سواحل خلیج فارس ارتباط داشت (تقی زاده ، قسمت 7-9، ص 4). جاده ای از پترا به غَزّه در ساحل دریای مدیترانه می رسید.



غزّه در تجارت عربستان به اندازه ای اهمیت داشت که می توان آن را شریان حیاتی مناطق جنوبی عربستان شمرد. در غزّه 24 (یا 44) نوع سکه ضرب می شد که در داخل عربستان رواج می یافت . در حقیقت ، غزّه پایان جادة بخور و محصولاتی بود که از چین و هند و افریقا می آمد (و در مقابل از مصر کالا و پارچه به آن نواحی حمل می شد ) (همان ، قسمت 1-2، ص 21(

داریوش هخامنشی که به تجارت و دریانوردی اهمیت فراوان می داد، فرمان داده بود تا اسکولاکس ، دریاسالار یونانی ، در دریای سرخ و اقیانوس هند به بررسی بپردازد که قاعدتاً علاقة داریوش را به جادة بخور نشان می دهد؛ زیرا به نوشتة هرودوت ، مقدار خراج سالانة سرزمین عربی به صورت جنسی (عطریات ) به ایران پرداخت می شد. اما او به جایگاه این اعراب خراجگزار اشاره نکرده است (جواد علی ، ج 1، ص 624، 625). ظاهراً لشکرکشی آیلیوس گالوس ، والی رومی مصر، به عربستان جنوبی (در 24 یا 25 ق .م ) به فرمان اوگوستوس ، برای دست یافتن به جادة بخور (یا منبع بخورات ) بوده است (زیاده ، ص 216-217؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل «حمیر»)؛ زیرا دولت روم (در این هنگام ) که براثر فتوحات بر هر دو ساحل غربی و شرقی بحراحمر دست یافته بود و راه خروج تجارت بخور (یعنی مصر و شهرهای بندری سوریه ) را مالک شده بود، به فکر تصرف منبع آن نیز افتاده بود (تقی زاده ، قسمت 3-6، ص 31-32). به گفتة حتّی ، استرابون جغرافیدان مشهور که با گالوس دوستی داشته و تاریخ این لشکرکشی را نگاشته است ، خیانت نبطیان و راهنمایی آنان را در این لشکرکشی ، موجب ناکامیها و رنجهای سپاه رومی می داند (حتّی ، ص 59). سرانجام ، سعی و کوشش رومیان در برقرار کردن کشتیرانی و به کار انداختن راه دریایی مصر و هندوستان از طریق بحراحمر و کشف موسم منظم بادهای موافق (مونسونهای ) جنوب غربی که موجب آمد و شد سفاین میان بنادر باب المندب * و بندر مصری (میوس هورموس ) در ساحل غربی آن دریا گردید، ضربة بزرگی به بازرگانی عربستان جنوبی وارد ساخت ، و پس از آن کلودیوس (حاکم رومی مصر) در نیمة اول قرن اول ق م ، به ضرر عربستان ، تجارت هند را با مصر از طریق بحراحمر برقرار کرد. این امر طبعاً راه تجارت عمدة بخورات و حمل و نقل بین المللی آن روز را که تا آن هنگام از جادة غربی عربستان می گذشت ، به بحراحمر سوق داد (تقی زاده ، قسمت 3ـ6، ص 33). به نوشتة حتّی (ص 76)، اطلاع از دورة بادهای موسمی و راه مستقیم دریایی به هندوستان وقتی صورت گرفت که روم بر مصر تسلط یافت . ورود کشتیهای رومی به اقیانوس هند، پایان رفاه عربها بود. از وضع جادة بخور در دورة ساسانیان اطلاعی در دست نیست . ظاهراً دولت روم شرقی از این جاده باخبر بوده است . احتمالاً حملة خسرو اول (انوشیروان ) به یمن با تسلط بر این جاده ، بی ارتباط نبوده است .


منابع :
(1) ابن رسته ، کتاب الاعلاق النفیسة ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(2) امل اسین ، مکة مکرمه ، مدینة منوره ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1358 ش ؛
(3) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(4) دولیسی ایوانز اولیری ، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1342 ش ؛
(5) حسن تقی زاده ، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن ، تهران 1329-1330 ش ؛
(6) فیلیپ خوری حِتّی ، تاریخ عرب ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1366 ش ؛
(7) جورج فدلو حورانی ، دریانوردی عرب در دریای هند در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه ، ترجمة محمد مقدم ، تهران 1338 ش ؛
(8) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345 ش ؛
(9) نیکلا زیاده ، الجغرافیة والرّحلات عندالعرب ، بیروت 1962؛
(10) جواد علی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976-1978؛
(11) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(12) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866-1873، چاپ افست تهران 1965؛


(13) The Times atlas of the world , London 1985, 33.

/ حسین قرچانلو /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 671
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست