بُخْتیشوع ، نام سردودمان خاندانی از پزشکان نَسطوریِ سریانی ـ ایرانی اهل گندیشاپور (در خوزستان )، از قرن دوم تا پنجم ، و چند تن از اعضای آن .

این مقاله به شرح حال یکایک اعضای این خاندان در طی سیصد سال حضور مستند آنها (148- ح 452) نخواهد پرداخت ، زیرا هم تمدنی که در آن می زیستند و هم جهت یابی خودشان اساساً عربی یا سریانی بود، نه ایرانی (برای کسب چنین اطلاعاتی رجوع کنید به د. اسلام ، ذیل «بُختیشوع »؛ اولمان ، فهرست اعلام ، ذیل مدخلهای «بَخْتیشوع »، «جِبْریل »، «جُرجیس »، «عُبیدالله »، «یوحنّا بن بَختیشوع »؛ سزگین ، ج 3، فهرست اعلام ، ذیل مدخلهای «بُختیشوع »، «جبرائیل »، «جورجِس »، «عبید الله »، «یوحنّا بن بختیشوع »)، بلکه بر آن عوامل فرهنگی ای متمرکز است که سیمای علمی این خاندان را پیش از ورود اعضای آن به دایرة تمدّن عبّاسی شکل داد. در متنهای فارسیِ سپسین پزشکی ، شمار استشهادات به بختیشوع ، جبرائیل یا جِوَرْجیس بغایت محدود و منبع بلافصل آنها الحاوی رازی است ( رجوع کنید به اَخَوَینی بُخاری ، ص 452 و بعد، 710، س 16؛ ایرانیکا ، ذیل «اخوینی بخاری »؛ ریشترـ برنبورگ ، فهرست اعلام ، ذیل «بُختیشوع »).

نام خاندان . از اوایل قرن پنجم میلادی به مدت تقریباً هفتصد سال ، شواهد بسیاری از نامی فارسی میانه - سریانی به معنای «عیسی رهایی بخشیده است » در میان نسطوریان وجود داشت که حاکی از محیط فرهنگی مختلط ساسانی و اوایل عصر اسلامی در بین النهرین است (ماری ، ص 28، س 16، ص 120، س 21؛ عَمرو، ص 21، س 9؛ دربارة املاء و اشتقاق آن رجوع کنید به یوستی ، ص 72 b-a ، ذیل «بُخْتْیِشوع »، ژینیو ، ج 2، بخش 2، ش 253-264). در قرنهای بعد، مسلمانان ظاهراً نیاز به توضیح این نام عجیب را احساس می کردند، ولی اشتقاقی که ابن ابی اُصَیبعة ــ یا منبع او ــ ذکر کرده است ، یعنی «بندة عیسی »، فقط نشان می دهد که معنای اصلی آن مهجور شده بود (ج 1، ص 125).

پیشینة خاندان در گندیشاپور . پیش از آنکه خلیفه المنصور، جِوَرجیس بن جبرائیل بن بختیشوع ، نخستین عضو خاندان را، که از او اطّلاعی بیش از نامش در دست است ، در 148 به دربار خود در بغداد فراخوانَد، جورجیس ریاست «بیمارستان » گندیشاپور، مقرّ ولایت مطرانی نسطوریِ بیت حوزایه را، که زمانی نیز اقامتگاه شاهان ساسانی بود به عهده داشت ؛ بختیشوع پسر جورجیس ، و نوادة او جبرائیل بن بختیشوع ، نیز پیش از ورود به خدمت خلیفه ، به همین وظایف اشتغال داشتند. بیگمان پیشینة حرفه ای و نفوذ ایشان در دربار بود که ورود نام و مفهوم «بیمارستان » را به جهان اسلام ممکن ساخت . هارون الرشید، جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس را مأمور تأسیس بیمارستانی در بغداد کرد (به گفتة خود جبرائیل در گزارش یوسف بن الدایة که قفطی ، ص 383، س 14 و بعد، و ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 174، س 17 و بعد، نقل کرده اند). ولی ، گذشته از این نکته ، بیشتر جزئیّات جالب ، مثلاً دربارة وظایف و سازمان و تاریخ بیمارستان گندیشاپور، مبانی نظری پزشکیِ معمول در آنجا، و حتی زبان آموزش ، همه گنگ و مبهم و پوشیده در روایات نیمه افسانه ای است که به آسانی نمی توان اطلاعات موثقی از آنها به دست آورد (برای بررسی منابع عربی رجوع کنید به ابرمان ).

تذکره نویسان اسلامی ، به استناد بر منابع مسیحی قرن سوم که صبغة دفاع از عقاید عیسوی دارند، از تداوم سنّت پزشکی بقراطی و آموزش آن در گندیشاپور، از همان بدو بنیانگذاری این شهر به دستور شاپور اول ، تصویری درخشان ارائه می کنند (بویژه قفطی ، ص 133؛
ابن عبری ، 1958، ص 76، س 17 و بعد)، در حالی که منابع مسیحی معاصر یا تقریباً معاصرِ تاریخ پیش از اسلام نسطوریان ، از وجود هیچگونه مؤسسة پزشکی در گندیشاپور چیزی نمی گویند. گزارش فَثیون (پتیون ) که جورجیس در 148 «رئیس بیمارستان گندیشاپور بود» و تکه های بازمانده از نوشته های پزشکی جورجیس قدیمترین شاهد موثّق بر وجود آن است (قدیمترین اشاره به وجود یک مکتب ( اُسکول ) در آنجا، مربوط به نخستین دهه های دورة اسلامی است ؛
ماری ، ص 63، س 5 -9). می توان فرض کرد که فعالیّت جورجیس به عنوان پزشک بالینی و معلّم و مؤلف کتابهای پزشکی ، تابع سنت نسطوری بود که حداکثر تا اواسط قرن ششم میلادی تطوّر یافته بود. از آن پس ، بیمارستانهای متعددی در منطقة نسطوری نشین دایر شده بود که ادارة امور آنها را می شد به اسقفها، دیرها، کلیساها، یا حتی افراد محوّل کرد ( سینودیکُن اورینتاله ، ص 25، ش 7 ( 410 م ) ؛
ص 125، ش 26 و بعد ( 565 م ) ؛
ص 142 به بعد، ش 6 و بعد ( ص 585 م ؛
ترجمه ص 265، 384، 404 ) ؛
وئوبوس ، 1960، ص 123 و بعد، ش سی و شش ؛
ص 131، ش پنجاه ؛
ماری ، ص 52، س 16؛
رجوع کنید به یوآنس افسینوس به نقل بروکلمان ، ص 338 ب ، س 23ـ29). همچنانکه از واژة (یونانی -) سریانی «اخسنوذوخین » (که همواره دالّ بر همین درمانگاهها بود) برمی آید، این مؤسسات در اصل اقامتگاههایی برای مسافران مستمند بود، ولی پس از چندی به صورت محلهایی برای معالجة بیماران درآمد؛
اما اینکه تا چه حد به صورت کتابخانه و مدرسة پزشکی ، وظایف علمی هم انجام می دادند، تقریباً مجهول است . مع ذلک ، استثنایی از این قاعده «مدرسة » نصیبین بود که کتابخانه ای داشت ، شاگردانی را تعلیم می داد و تا حدی به مدرسة معروف علوم دینی نصیبین وابسته بود، گرچه در 590 م ، تماس میان طلاّ ب علوم دینی و پزشکی را رسماً نامطلوب اعلام کردند (وئوبوس ، 1962، ص 100 و بعد؛
> شرایع < نوزده ـ بیست ؛
همو، 1965، ص 282 و بعد؛
> کتاب پارسایی < ص 246، ش 39، ( سریانی ، ص 25، س 7 و بعد ) ؛
> وقایعنامة سِئرت < ، ص 30، س 7 به بعد). از متنهای درسی پزشکی که در نصیبین به کار می رفت هیچ اطلاعی در دست نیست ، ولی از مطالعه آثار سریانی همان دوره می توان تصوّری از محتویات آنها حاصل کرد ( رجوع کنید به اولمان ، ص 100 و بعد؛
سزگین ، ج 3، 176-179).

تقریباً دو قرن پس از آن ، احتمالاً اوضاع و احوالی شبیه به اوضاع نصیبین هنوز در بیمارستان گندیشاپور وجود داشته است . اگر چه اطلاعات موجود منابع دربارة جزئیات اداری مبهم است ، ولی چنین می نماید که مطران نوعی نظارت بر گندیشاپور داشته است تا دست کم از بروز درگیری بامقامات مسلمان احتراز کند (ابن ابی اصیبعة به نقل از پتیون ، ج 1، ص 124، س 1ـ4؛
نیز رجوع کنید به قفطی ، ص 383، س 15ـ 19؛
ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 174، س 18ـ21 به نقل از شرح یوسف بن ابراهیم دربارة جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس ). آموزش بر عهدة رئیس بیمارستان بود (قفطی ، ص 158، س 15 به بعد؛
ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 124، س 5 به بعد، به نقل از پتیون )، و نظر به نوشته های جورجیس و پسر و نواده اش و نیز نوشته های نویسندگان دیگر وابسته به سنّت خوزی که مهمترین آنها تیاذوق ، «الخوز»، یوحنّا بن ماسَوَیْه و سابور بن سهل بودند، دست کم کتابی چند باید موجود بوده باشد ( رجوع کنید به اولمان ، ص 22 و بعد، 101 و بعد، 112-115، 300 و بعد؛
سزگین ، ج 3، ص 184 و بعد، 186، 207 و بعد، 231-236، 244). اما وسعت کتابخانة بیمارستان گندیشاپور در زمان جورجیس باید نسبتاً محدود بوده باشد، و دامنة دانش پزشکی او و جانشینان بلاواسطه اش هنوز باید بتفصیل ارزیابی شود؛
اما چون فقط قطعات پراکنده ای از بیشتر متون مربوطه بازمانده است این نقایص ارزیابی را دشوارتر می سازد ( رجوع کنید به اولمان ، ص 108 و بعد؛
سزگین ، ج 3، ص 209 به بعد، 226 و بعد). به هر تقدیر، مطالب موجود بوضوح رجحان مداوا بر نظریه (تئوری )، علاقة شدید به معالجات مربوط به زیباسازی موی و پوست (جورجیس به نقل از رازی ، ج 23، بخش 2، ص 33، س 12، ص 87 ، س 9، ص 119، س 6، ص 130، س 12، ص 170، س 6، ص 184، س 12؛
ابن جُلْجُلْ، ص 64، س 2 و بعد، حتی تألیفی با عنوان کتاب الزینة را به پسرش بختیشوع نسبت می دهد)، و قدری آمادگی برای پذیرش سحر و درمانهای جادویی را نشان می دهد (جورجیس به نقل رازی ، ج 9، ص 138، س 6، ج 10، ص 326، س 11؛
بختیشوع ، به نقل از همو، ج 9، ص 127، س 4، ج 10، ص 315، س 7)؛
و مطالب بازماندة مذکور بویژه آن گزارشهای منابع اسلامی را ظاهراً تأیید می کند که پزشکی گندیشاپور ترکیبی از سنتهای یونانی و هندی انطباق یافته با نیازهای محلّی بوده است (ابن قتیبه ، ص 658، س 17 به بعد؛
قفطی ، ص 133، س 12ـ17؛
طبری ، ج 1، ص 845، س 14 به بعد). این فعالیت به بحث دربارة بیماریهای بومی منطقه ، مانند آبله و سرخک (جورجیس به نقل رازی ، ج 17، ص 16، س 12 و جز آن ، ص 31، س 14 و جز آن ؛
مع ذلک لزوم بررسی احتمال اتکای پزشکان خوزی بر مؤلفان غربی مانند اَهرون القَسّ باقی است )، و به ادخال مفردات طبّی و داروشناسی هندی و ایرانی در قالب دورة متأخر طبّ جالینوسیِ قدیم منتج شد.

نظر به صورتهای آواشناختی نامهای داروهای ایرانی و هندی در عربی ، که صورتهایی از فارسی میانه را منعکس می کند، فرآیند مذکور در بالا در دورة ساسانی واقع شد، هر چند نمی توان به تعیین دقیق تاریخ و محل وقوع آن پرداخت . وجود عناصر ایرانی در اصطلاحات پزشکی عربی نیز ، که واژة «بیمارستان » خود نمونة خوبی از آن است ، مسئلة سهم زبان فارسی را در انتقال علم پزشکی در سرزمینهای (سابق ) ساسانیان به میان می آورد ( رجوع کنید به سطور بعدی ). منابع عربی ، بی شک به تَبَع روایات ایرانی ، تاریخ ورود طب هندی به «اَلسوس » را در زمان شاپور دوم می دانند؛
پزشکی که او از هند فرا خوانده بود سپس دانش خود را به شاگردان محلّی آموخت ( رجوع کنید به ابن قتیبه و طبری ). لازم نیست که این گزارشها اساساً نادرست باشد؛
مثلاً به بررسی «تاریخ علم » دورة ساسانی در دینکرد ، کتاب چهارم ، بنگرید ( رجوع کنید به تسنر ، ص 7 به بعد؛
پینگری ، ص 7 به بعد). در اقوالی که رازی از جورجیس نقل کرده است ، نام جَوارِش و دَوایی بترتیب برای کِسْری ' و قُباد برده شده است (ج 7، ص 41، س 12)، ولی البته صحّت تاریخی چنین نامهایی را نمی توان تحقیق کرد و، به هر حال ، ارتباط آنها با گندیشاپور سست است . موثقترین گزارش از وضع پزشکی گندیشاپور در زمان ساسانیان ، دربارة مناظره ای فلسفی ـ پزشکی است که در بیستمین سال سلطنت «کِسری » به امر پادشاه برپا شد (قفطی ، ص 133، س 17ـ23). ریاست مجمع را «جبرائیل دُرُسْتاباد» پزشک مخصوص شاه به عهده داشت ؛
از دیگر شرکت کنندگان برجسته در این مجمع یکی «السوفِسطائی » و دیگری «یوحنّا» بودند. هویت دو نفر اخیر را در حال حاضر نمی توان معیّن کرد، ولی جبرائیل کسی جز جبرئیل شیگّاری / سِنْجاریِ مشهور در منابع سریانی و مسیحی عربی نیست ( کرونیکُن آنونیموم ، ص 19، س 10 و بعد؛
رجوع کنید به سینودیکُن اورینتاله ، ص 562، س 5؛
> کتاب پارسایی < ، ش 57-58 ( سریانی ، ص 36، س 9، 15 ) ؛
> وقایعنامة سِئرت < ، ص 498، س 3، ص 525، س 7؛
وئوبوس ، 1965، ص 230، 306، 308، 315 و بعد، با ارجاعات )؛
عنوان «سَرْپزشک » او صریحاً هم با واژة پهلوی ساسانی «درُسْتَبِدْ» ( رجوع کنید به مککنزی ، ص 28) و هم با ( «اَرکْی'اتْروس » یونانی / سریانی ذکر شده است . بدینسان ، تاریخ تشکیل مجمع پزشکی مذکور در کتاب قفطی را می توان در حدود سال 610 م دانست ، یعنی روزگار دسیسه بازی و تعارض میان نسطوریان و فرقة قائل به طبیعت واحد عیسی مسیح . این دو گروه برای جلب لطف و عنایت خسرو پرویز مبارزه می کردند و جبرائیل نمایندة اصلی گروه دوم در دربار بود (وئوبوس ، 1965، ص 315 به بعد). در 612، به تحریک جبرائیل مجمعی از اسقفهای نسطوری برای مناظره در دربار تشکیل یافت ( سینودیکُن اورینتاله ، ص 562 و جز آن ، 580 و جز آن )، ولی معلوم نیست با مجمع پزشکیی که قفطی ذکر کرده است ربطی داشت یا نه .

اگرچه در منابع مسیحی دربارة جبرائیل ، نام گندیشاپور حتی یک بار هم ذکر نشده است ، می دانیم که ، گذشته از جبرائیل ، گروهی از «پزشکان نصیبینی » در خدمت پرویز بودند ( کرونیکُن آنونیموم ، ص 17، س 9؛
> وقایعنامة سِئرت < ص 521، س 9، ص 522، س 3ـ7، ص 525، س 5 به بعد). می توان احتمال داد که ایشان همچون جبرائیلِ سنجاری پزشکی را در نصیبین فراگرفته بودند، هر چند این موضوع بصراحت در جایی ذکر نشده است . نیم قرنی پیش از آن ، در 555، پزشکی از اهل نصیبین ، به نام جبرائیل ، در دربار خسرو اول خدمت می کرد؛
حتی گفته شده است که خسرو به پیشنهاد مشاوران پزشکی مسیحی خود و برخلاف همة رسوم ، بیمارستانی دایر کرد و موقوفاتی به آن اختصاص داد و دوازده تن پزشک را در آن به کار گماشت (زکریای خطیب ، ج 2، ص 217، س 20 و بعد، ص 218، س 4). منبع دیگری در دست نیست که این گزارش را تأیید یا تکذیب کند. خلاصه ، گرچه ممکن است مدت مدیدی پیش از زمان جبرائیلِ درستبد، فعالیت پزشکی در گندیشاپور رونق داشته بوده باشد، قدیمترین تاریخِ نسبتاً موثق 610 م است ، یعنی سال تشکیل مجمعی که قفطی ذکر کرده است .

با وجود کتابهای دینی به فارسی میانه و برخی رسالات پزشکی حتی به زبان سغدی ( > تاریخ ایران کیمبریج < ، ج 3، بخش 2، ص 1229، 1392)، در دورة ساسانی و دو قرن نخستین دورة اسلامی ، زبان رایج برای خواندن و نوشتن متنهای پزشکی ، سریانی بود. حتّی اگر حُنَین کتاب مختصر جورجیس را به عربی ترجمه نکرده باشد، باز هم در این شهادتِ ابن ابی اصیبعة که زبان اصلی آن سریانی بوده تردیدی نمی توان داشت (ج 1، ص 125). جبرائیل ، نوادة جورجیس ، و بختیشوع ، نبیرة او، همچون همکاران ایشان در گندیشاپور، هنوز ترجیح می دادند که کتب پزشکی را به سریانی مطالعه کنند (حنین بن اسحق ، ص 5، س 2 و بعد، فهرست اعلام ، ذیل مدخلهای «بُختیشوع بن جبریل »، «جبریل بن بختیشوع »). اما استفادة ادبی ایشان از سریانی به موازات استفادة آنان از فارسی در مکالمه ، از جمله در مباحثات شفاهی دربارة پزشکی ، بود. شاهدی بر این مطلب ، وجود عناصر «ایرانی » مذکور در بالا (که در اینجا شامل عناصر هندی نیز می شود) در اصطلاحات پزشکی عربی است . در حالی که خاندان بختیشوع در جریان اختلاط با جامعة اسلامی زبان عربی را آموختند، تقریباً دویست سال تسلّط شفاهی بر فارسی را نیز حفظ کردند (پتیون به نقل ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 124، س 10 ( جورجیس ) ، ص 126، س 10 و بعد، پایین صفحه ( بختیشوع بن جورجیس ) ؛
قفطی ، به نقل از یوسف بن ابراهیم ، ص 140، س 8 به بعد، ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 131، س 10 و بعد، پایین صفحه ( جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس ) ؛
عبیدالله بن جبرائیل بن عبیداللّه بن جبرائیل بن بختیشوع ، به نقل ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 145، س 7 و بعد، پایین صفحه ( جبرائیل بن عبیدالله بن بختیشوع بن جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس ) ).

مسلماً اسلاف بختیشوع تنها نمایندگان طب جالینوسی سریانی ـ ایرانی در دورة تشکّل طب اسلامی نبودند، و مقام برجسته ای که تذکره نویسان بعدی به ایشان نسبت داده اند شاید بیشتر از موقعیت اجتماعی آنان و برخی تمایلات شُعوبی ناشی شده باشد تا از سهم نمایان ایشان در پیشبرد علم ، هر چند تیزهوشی عملی و عمق دانش نظریِ ایشان را بارها ستوده اند (مثلاً گفتة پتیون ، به نقل قفطی ، ص 158، س 9ـ12؛
ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 123، س 3 به بعد، پایین صفحه ، ص 126 س 7 و بعد، پایین صفحه ، به نقل از یوسف بن ابراهیم ، ج 1، ص 133، س 12 و بعد، پایین صفحه ). آنها خود را با انتقال از زندگی نسبتاً آرام بزرگان مسیحی در محیط محدود گندیشاپور به زندگی بسیار نمایان و پُرسود درباریان خلیفه ، که البته همیشه غبطه انگیز نبود، با موفقیت وفق دادند. نفوذی که بدینسان در میان محافل جامعه کسب کردند و پشتیبانیی که توانستند از مترجمان متنهای طبّی یونانی بکنند ( رجوع کنید به حنین بن اسحاق ) در پیشرفت گسترش امر درمان و در رواج پزشکی معقول و منطقی در جهان اسلام عصر عباسی بسیار مؤثر بود.

بررسی منابع . مآخذ قفطی و ابن عبری در بارة تاریخ پزشکی گندیشاپور و بویژه در بارة مجمع 610 م ، تاکنون شناخته نشده است . نظر به لحن بیطرفانة نوشتة قفطی دربارة جبرائیل درستبد، شاید برخی روایات یعقوبیّه وارد آن نوشته شده باشد. مطالب ابن عبری دربارة خاندان بختیشوع و دیگر پزشکان اسلامی به طور کلّی متّکی به نوشته های قفطی است ، ولی ابن عبری از مواد سریانی و مشخصاً غیراسلامی نیز استفاده کرده است . مراجع عمدة ما در بارة دوره ای که با ورود جورجیس به بغداد آغاز می یابد تا مرگ بختیشوعِ «کهتر»، یعنی بختیشوع بن جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس ، در 256، عبارت است از فثیون الترجمان (پتیون مترجم ؛
شکوفاییش در 260/873؛
رجوع کنید به گراف ، ج 2، ص 120 و بعد، سزگین ، ج 3، ص 231)، و یوسف بن ابراهیم «ابن الدایه » (متوفی ح 265؛
رجوع کنید به گراف ، ج 2، ص 113؛
سزگین ، ج 1، ص 373 و بعد، ج 3، ص 231؛
د.اسلام ، ج 2، ذیل «ابن الدایة »)؛
هر دو دستِ کم بخشی از زندگی خود را در بغداد در مصاحبت معاصران نامداری گذراندند که بعدها دربارة ایشان مطلبی نگاشتند. قطعات مبسوطی از آثار مفقود ایشان در تألیفات قفطی و ابن ابی اصیبعة محفوظ است ؛
بالطبع ، این تألیفات شامل منابع دیگری از همان دوره نیز هست ، ولی در اینجا باید بویژه اسحاق بن علی الرُهاوی را ذکر کنیم که قطعاتی از عیسی بن ماسَّه ، طبیب بغدادی دیگر در قرن سوم ، نقل کرده است ( ادب الطبیب ؛
اولمان ، ص 223 و بعد، 228؛
سزگین ، ج 3، ص 257 وبعد، 263 و بعد). در حالی که پتیونِ نسطوری از ستایندگان علنی خاندان بختیشوع است (به نقل ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 136، س 2ـ 5)، موضع همکیش (؟) او یوسف ، در قبال آنها بیطرفانه تر است . او نظرات رقبای ایشان را نیز نقل می کند، ولی موضع و دیدش به هیچ وجه منفی نیست ، و نظر عیسی بن ماسّه بر آنِ یوحنا بن ماسَوَیْه متکی است که رابطه اش با جبرائیل بن بختیشوع خالی از تنش نبود. هیچ یک از ایشان در باب جزئیات تاریخی دقّت لازم را ندارد؛
بویژه پتیون که روایت خود را چنان می آراید که با گرایشهای ستایش آمیز و ناصحانة او هماهنگ باشد. نوشته های یوسف بیشتر در مایة خاطرات شخصی و گاه قصه مانند و خودمانیِ ناظری ذینفع است ، و یوحنا بن ماسویه نیز به شخصی «تازه به دوران رسیده » می ماند که با بختیشوعهای جاافتاده و متکبر روبرو شده بود. موضع روایی خاص هر یک از اینها و شاهدان دیگر و اتکای نویسندگان بعدی به ایشان هنوز بتفصیل بررسی نشده است . این موضوع بیشتر از آنرو اساسی است که بیرون از جامعة پزشکی بغداد در قرن سوم ، اطلاعات دربارة این جامعه بغایت اندک بود ( رجوع کنید به مطالب مغشوش دربارة بختیشوع در فهرست ابن ندیم ، ص 527 ـ 528 و طبقات الاطباء ابن جُلْجُلْ، ص 61 و بعد).

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعة ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ امرؤ القیس بن طحان ، قاهره 1299/1882؛
(2) ابن جلجل ، طبقات الاطباء ، چاپ ف . سید، قاهره 1955؛
(3) ابن عبری ، تاریخ مختصر الدول ، چاپ ا. صالحانی ، بیروت 1958؛
(4) ابن قتیبه ، کتاب المعارف ، چاپ ثروت عکاشه ، قاهره 1960؛
(5) ( ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمة رضا تجدد، تهران 1366 ش ) ؛
(6) ربیع بن احمد اخوینی بخاری ، هدایة المتعلمین فی الطب ، چاپ جلال متینی ، مشهد 1344 ش ؛
(7) ادب الطبیب ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1985؛
(8) حنین بن اسحق ، ما ترجم من کتب جالینوس و ما لم یترجم ، چاپ برگشتراسه ، لایپزیگ 1925، 1932؛
(9) محمد بن زکریای رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد 1955ـ1971؛
(10) محمد بن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896؛
(11) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛


(12) `Amr, Maris Amri et Slibae de patriarchis Nestorianorum commentaria, ed. H. Gismondi, text and tr., Rome 1896- 99;
(13) C.Brockelmann, Lexicon Syriacum 2 , Halis Saxonum 1928;
(14) The Cambridge history of Iran, vol. 3 (2), Cambridge 1983;
(15) Chronicon anonymum de ultimis regibus Persarum, ed. I. Guidi, 2nd ed., Louvain 1960 (CSCO 1);
(16) Chronique de Sإert , ed. A.Scher, Paris 1908-1919 (PatrologiaOrientalis IV, 215-312, V, 217-344, VII, 95-203, XIII, 437-639);
(17) EI , s. vv. "Bukhtishu ¦ `" (by D.Sourdel), "Ibn al-Da ¦ ya" (by f. Rosenthal);
(18) V.A.Eberman, "Meditsinskaya shkola v Djundishapure", Zapiski kollegii vostokovedov pri aziatskom muzee Rossi § â sko § â akademii nauk, I (1925), 47- 72;
(19) Encyclopaedia Iranica, s.v. "Ak £ awayn ¦ â Bok £ a ¦ r ¦ â " (by H.H. Biesterfeldt);
(20) Ph.Gignoux, Iranisches Personennamenbuch;
(21) G. Graf, Geschichte der christlichen arabischen Literatur , Vatican City, 1944-53 (Studi e testi 118, 133, 146, 147, 172);
(22) Ibn `Ibr ¦ â , Chronicon Syriacum, ed. P. J. Bruns and G.

(23) Kirsch, Leipzig 1789, esp. I, 62.9-12, and II, 59 (= ed.

(24) P. Bedjan, Paris 1890, p. 57. 12-15);
(25) F. Justi, Iranisches Namenbuch, Marburg 1895;
،، Le livre de la chastetإ,''

(26) ed. J. B. Chabot in Mإlanges d'archإologie et d'histoire, 16 (1896), 225-92 plus 80 pages Syriac text;
(27) D. N. Mac Kenzie, A concise Pahlavi dictionary, London 1971;
(28) Mari, see `Amr ;
(29) D.Pingree, The thousands of Abu ¦ Ma`shar, London 1965;
L. Richter-Bernburg, Persian medical manuscripts at the University of California,

(30) Los Angeles, Malibu 1978;
Fuat Sezgin, Geschichte

(31) des arabischen Schrifttums, ê : Medizin, Pharmazie, Zoologie, T i « erheilkunde bis ca. 430 H ., Leiden 1970;
(32) Synodicon orientale , ed. J. B. Chabot, Paris 1902 (= Notices et extraits des mss de la Bibliothةque Nationale XXXVII);
(33) M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden and Cologne 1970 (HO, I. Abtlg., Erg. Bd. VI,1);
(34) A. Vخخbus, History of the School of Nisibis, Louvain 1965 ) CSCO 226, Subsidia 26);
(35) idem, The statutes of the School of Nisibis, Stockholm 1962 (ibid., 12);
(36) idem, Syriac and Arabic documents regarding legislation relative to Syrian asceticism, Stockholm 1960;
(37) Zacharias Rhetor, Historia ecclesiastica , ed. E. W. Brooks, 2nd ed., Louvain 1953 (CSCO 83, 84, 87, 88);
(38) R.Zaehner, Zurvan, Oxford 1955.

) / ایرانیکا / ریشتر ـ برنبورگ (